Nationaal Monument Kamp Amersfoort

In de bossen tussen Leusden en Amersfoort is op de voormalige locatie van kamp Amersfoort een herdenkingsmonument opgericht, met als belangrijkste onderdeel een bezoekerscentrum. Een bijzondere opgave voor architect Erik Seur, die het gebouw ontwierp als een poort, die met een sobere vormgeving en ingetogen materialisatie en detaillering de schuldige plek in het landschap markeert.

Tussen 1941 en 1945 lag op een fraaie bosrijke locatie op de grens van Amersfoort en Leusden het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort, algemeen bekend als Kamp Amersfoort. Onder barre omstandigheden moesten hier bijna 40.000 Nederlandse verzetsmensen, krijgsgevangenen, gijzelaars, joden, Jehova’s getuigen en zigeuners korte of langere tijd vernederingen en wreedheden ondergaan. Vermoedelijk enkele honderden gevangenen zijn omgekomen. Rond 1970 werden de restanten van het kamp gesloopt. Een groot deel van het terrein is sinds 1971 in gebruik als politieschool. De schrijver Armando gaf bekendheid aan deze ‘schuldige plek’ via een televisiedocumentaire. Door de nieuwbouw is Kamp Amersfoort een waardig monument, zowel voor de kleine kern van oud-gevangenen en nabestaanden als voor geïnteresseerden.

Belangrijkste onderdeel van het Nationaal Monument Kamp Amersfoort is een entreegebouw, dat ook als bezoekerscentrum fungeert. Voor de ontwerpers was het geen eenvoudige opgave. De opdrachtgever had eigenlijk geen programma van eisen en ook niet meer dan een vage notie over het gebouw. Men dacht aan een modern vormgegeven barak of een ondergrondse ruimte. Hoe kan deze plek worden gemarkeerd en hoe wordt de geschiedenis zichtbaar? Hoewel de architecten van Inbo in de buurt zijn gevestigd kenden ook zij het verhaal van Kamp Amersfoort nauwelijks. Er werden vergelijkbare monumenten in het buitenland bezocht. Na een fase van aftasten en globale ideevorming kwam uit maquettestudies al snel een sculpturale vorm van in elkaar geschoven driehoeken naar voren. Een gebouw als een poort, dat met een sobere vormgeving en ingetogen materialisatie en detaillering de plek in het landschap markeert.
Het entreegebouw heeft een driehoek met twee scherpe hoeken als grondvorm. In de ene hoek van de driehoek liggen – achter een betonnen scheidingswand – enkele dienstruimtes en toiletten voor de bezoekers. Verder kan de ruimte worden gebruikt voor lezingen en audiovisuele presentaties. Er is een bescheiden expositie van originele documenten en herinneringen aan het kamp. Verder is het mogelijk kleine exposities te maken tegen de gesloten wanden. De driehoekige hoofdvorm van de binnenruimte zou volgens Noud de Vreeze in een publicatie over het gebouw “als een fuik in alle richtingen een doodlopende ervaring symboliseren.”

Cortenstalen wanden en dak
Het gebouw is vrijwel geheel in cortenstaal uitgevoerd. De enige andere toegepaste materialen zijn verder beton en glas. Binnen- en buitenwanden en dak zijn van cortenstaal. Het plafond bestaat vanwege de akoestiek uit geperforeerde platen. Doordat de binnenwanden van staal zijn, kan met behulp van magneten worden geëxposeerd. De ramen van de dienstruimtes en de installaties zijn in de gevel weggewerkt achter geperforeerde stalen roosters.
Cortenstaal wordt weinig toegepast voor gebouwen. Het materiaal heeft de abstractie en de exacte maatvoering van staal, maar is niet kil of doods. Het heeft een pregnante kleurstelling die enigszins contrasteert met de bosrijke omgeving, maar er ook goed bij past. Verder reageert het materiaal op weersinvloeden. Net als onbewerkt beton en glas is het een puur materiaal. Het cortenstaal is op een staalconstructie bevestigd en vormt een stevige, forse wand en dakvlak. In de wand is een gedeelte als taatsdeur uitgevoerd als symbolische poort. In gesloten toestand is de deur onderdeel van de wand. Bij deze deur is de wachttoren geplaatst, min of meer op de oorspronkelijke plek, maar onder een hoek.
Het gebouw is zo puur mogelijk gedetailleerd. Er zijn geen daktrimmen aangebracht en de afwatering is weggewerkt in een goot aan de rand van het dak. Raamkozijnen zijn in de gevel weggewerkt. Het gebouw is verder deels in het landschap verzonken. Vanuit bepaalde hoeken gezien valt het gebouw weg in de omgeving door de toepassing van grasdaken.

Barak, appèlplaats en schietbaan
In de nabijheid van het gebouw hebben enkele bewaard gebleven elementen een nieuwe plek gekregen. Belangrijkste onderdeel is een origineel fragment van een barak met een muurschildering uit de kamptijd. Het is nu onderdeel van een klein paviljoen. Verder staat hier de originele klokkenstoel op de appèlplaats. Een rozentuin verbeeldt de meest gruwelijke plek van het voormalige kamp. In een met prikkeldraad afgescheiden deel van de appèlplaats van 50 bij 3 meter moesten nieuwkomers en gestrafte gevangen soms uren, soms dagen staan in weer en wind, zonder bewegen, zonder eten, zonder drinken, zonder toiletpauze. Vanwege het prikkeldraad had deze ruimte de bijnaam rozentuin. Dat de tuin met deze plekken grenst aan het parkeerterrein van de politieschool blijft storend. Als de heggen op hoogte komen is dit misschien verholpen.
Aan de overzijde van de straat, oorspronkelijk buiten het kamp, lag een schietbaan met executieplaats. Al in 1953 is aan het eind van de schietbaan een standbeeld geplaatst. De ‘stenen man’ verbeeldt een gevangene voor het vuurpeloton. Dit gedeelte is gerestaureerd en vormt een verstilde plek van contemplatie.

Gerelateerd

• Onderwijswarenhuis ROC Teleport in kleurrijk gebouw
• Verbouw Amicitia kan bijna beginnen
• Gevarieerde woningbouw in Veersche Poort
• Snappen wat de vraag is en voor weinig veel oplossen
• Museum Nairac ontstijgt Barneveld
• Goed beginnen in Breda