Het Utrechts Archief

Archieven hebben te kampen met een stoffig imago. Het gevolg is dat veel mensen nooit een bezoek brengen aan een archief. Onterecht vinden de archieven, want iedereen kan in ‘het geheugen van zijn leefomgeving’ schatten vinden en parels opduiken. Met een nieuw multimediaal bezoekerscentrum hoopt het Utrechts Archief een breder en ook jonger publiek aan te trekken en te enthousiasmeren voor verdere bezoeken aan het archief. Om het nieuwe imago vorm te geven werden meerdere bureaus ingeschakeld. Dit had kunnen ontsporen in iets bloedeloos, maar dat is niet gebeurd.

Het Utrechts Archief wilde graag een stek midden in het historische hart van de stad hebben. Een voormalig gerechtsgebouw aan de Hamburgerstraat vlakbij de Dom kwam in 2001 vrij en leek de ideale locatie daarvoor. Het plan om het gehele archief naar deze locatie te verhuizen bleek niet haalbaar. Besloten werd tot inrichting van een publiekscentrum met een permanente, interactieve opstelling over 2000 jaar Utrechtse geschiedenis, een studiezaal en ruimtes voor wisselexposities, cursussen, lezingen en educatieve projecten. Het archiefdepot blijft gehuisvest op de Alexander Numankade, evenals de studiezaal voor raadpleging van originele bronnen.
In het pand met het nieuwe publiekscentrum aan de Hamburgerstraat zijn verder een nieuw hotel gevestigd en de Stichting Natuur en Milieu.

Rijke historie
In het gebouw zijn nog talloze resten aanwezig van de Paulusabdij die in 1050 gesticht werd. Na de Reformatie zetelde het Hof van Utrecht in de abdij en het gebouw behield zijn functie als gerechtshof tot begin deze eeuw. De bouwsporen die getuigen van de rijke geschiedenis moeten uit cultuurhistorisch oogpunt bewaard blijven, evenals de neo-classicistische entourage van voorgevel en plein. De monumentenstatus geldt ook voor enkele karakteristieke interieuronderdelen die zijn ontstaan na een verbouwing in 1953. De interieurontwerpers moesten zich dus voegen naar bestaande situaties die niet veel ruimte lieten voor bouw- en interieurtechnische ingrepen. In het gebouw is het metselwerk van talloze muren van de voormalige Paulusabdij blootgelegd en zichtbaar geïntegreerd in het moderne interieur. Het contrast tussen deze vlakken pure historie en de moderne glad afgewerkte wanden zorgt voor een mooie spanning tussen oud en nieuw.

Multimediale basis
Het Utrechts Archief ontwikkelde samen met bureau d’ARTs het totaalconcept voor een een prikkelende en interactieve opstelling over de schatten van het archief en 2000 jaar Utrechtse geschiedenis. Via een pitch kwalificeerde Kiss the Frog zich voor de ontwikkeling van een multimediaal concept als ruggengraat van de gehele presentatie. De technische infrastructuur is leidend geweest voor de vormgeving.

Tweemanschap
Om een zekere diversiteit te waarborgen werden twee andere bureaus uitgenodigd om het audiovisuele mediaconcept in te passen en vorm te geven. Het bureau NorthernLight legde zich toe op de inrichting van de experiences in het auditorium en de voormalige cellen, de zalen ‘Ontmoetingen’ en ‘Utrecht momenten’ en de wijnkelder-ervaring voor kinderen. Opera Amsterdam nam de rest van het interieur voor zijn rekening en liet zich daarbij qua kleurgebruik leiden door de nieuwe huisstijl die door partner Opera Graphic Design & Communication te Breda is ontworpen. Hoewel beide Opera’s met elkaar gelieerd zijn, kwamen ze onafhankelijk via een selectie in aanmerking voor de opdrachten. Opera Graphic Design & Communication ontwikkelde de huisstijl met vier hoofdkleuren en een bijbehorend kleurenpalet waarvan diverse kleurschakeringen doen denken aan de vroegere archiefmappen.

Ontvangst
Aan de entree grenst een ruimte met informatiebalie en archiefwinkel. De beperkte ruimte heeft geleid tot een verticaliteit waarbij de display tot aan het plafond doorloopt. De hoge glazen deur waarmee de ruimte wordt afgesloten kan 1800 worden opengedraaid. Op de stalen dwarsliggers van de deur kunnen boeken en folders worden uitgestald. Recht tegenover de ingang staat achter twee forse kolommen het startpunt van de multimediale route. Dit is het inlogapparaat met een strak matglazen front. Via vier incheckpunten met een webcam, beeldscherm en vingerafdrukscanner krijgt men een persoonlijke inlogcode, waarmee de bezoeker tijdens het bezoek de gevonden informatie digitaal kan opslaan. Dit digitale dossier kan men aan het einde van het bezoek naar huis mailen of laten afdrukken als een historische krant.

Multimediale route
Vervolgens wordt de bezoeker geleid naar ‘Ontmoetingen’, een ruimte die visueel in tweeën is gedeeld. Op een wand is een grote negentiende-eeuwse panoramafoto van de stad aangebracht. Er wordt een historische film geprojecteerd met Utrechtse straatbeelden, waarin de toeschouwer zelf figureert via webcams in de wand. Het andere deel van de ruimte hangt vol met portretten van archiefbezoekers die een archiefstuk vast houden dat voor hen de status van ‘schat’ heeft. In enkele films kan men de verhalen horen van gebruikers wat het archief voor hen heeft opgeleverd en betekent.
Via een trap naar de benedenverdieping komt men bij de ruimte ‘Utrecht momenten’. In deze zaal zijn 16 historische figuren tot leven gewekt met behulp van virtuele manipulatie. Oude abdijmuren en de ondersteunende betonconstructie zijn duidelijk van elkaar gescheiden. In het midden staat een glazen vitrinekast met enkele originele documenten uit het archief die gerelateerd zijn met de 16 historische figuren. Langs de zijmuren staan acht meubels met interactieve informatieschermen en een tijdbalk tegen de kopse wand toont belangrijke gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis die tegelijkertijd speelden met de Utrechtse voorbeelden. In een hoek is een opening naar een wijnkelder die alleen voor kinderen toegankelijk is. Al kruipend komen ze in een ruimte waar de geest van de kelderbeheerder uitleg geeft over het leven van de monniken van de Paulusabdij.
‘Strekkende meters’, de laatste ruimte van de multimediale route, geeft een idee hoe het 19 kilometer strekkende archief in het depot is opgeslagen. De stellingen achter glas met dozen en boeken roepen een beeld op van een archiefdepot. Verspreid langs de wand staan enkele echte archivalia tentoongesteld die verband houden met datgene waar men in deze ruimte naar kan speuren. Aan beide uiteinden van de zaal is een doorgang naar een filmzaaltje.
De hal van de benedenverdieping herbergt enkele oude rechtbankcellen, waarin men kennis maakt met verschillende verhalen uit de rechtsgeschiedenis. In de hal bevindt zich ook een wand waar in wit allerlei straatnamen zijn geschreven op een donkerblauwe achtergrond. Via touchscreens in de wand krijgt men een oud straatbeeld te zien dat overvloeit naar het huidige straatbeeld.

Auditorium, educatorium en studiezaal
Het auditorium is gesitueerd op de begane grond in de ruimte die vroeger de refter was. Hier bevindt zich het meest tot de verbeelding sprekende bouwspoor: een spitsboogvormige opening in de muur. De geschiedenis van de Paulusabdij wordt in deze ruimte verteld. Er bevinden zich veel projectiewanden, onder andere op de vloer. De rest van de vloer is betegeld waarbij enkele tegels zijn verfraaid met middeleeuwse patronen, geïnspireerd op de oude tegels die bij opgravingen zijn gevonden.
In het belendende educatorium domineert een lange tafel met laptops de ruimte. Hier kan men de digitale archiefbronnen bestuderen. Een wand is geheel wit en bestaat uit schuivende panelen tussen vloer en plafond. Hierop kan geprojecteerd worden.
Via het monumentale trappenhuis uit 1953, de spil van het gebouw, bereikt men de studiezaal op de eerste verdieping in wat ooit de librije was. In deze langgerekte ruimte is een balie geplaatst gelijkvormig aan die van de ontvangstruimte, alleen is zij hier in ossenbloedrood gespoten. Ook hier domineert een lange tafel de ruimte. De eenvoudige stellingkasten zijn ommanteld met MDF en in een donkerpaarse kleur gespoten.

Cadavre exquis
Het ‘cadavre exquis’ was een geliefd spel van de surrealisten: je tekent of schrijft iets op papier, vouwt het dicht en laat je onwetende buurman het vervolg bedenken. Dit geldt ook in enige mate voor het ontwerpproces van Het Utrechts Archief, waarbij veel partijen betrokken waren: Monumentenzorg, welstand, brandweer, een projectontwikkelaar, een architect die op een zijspoor werd gezet, het archief en vier ontwerpbureaus. Dit had kunnen ontsporen in iets bloedeloos of onsamenhangends. Het is een verdienste van alle betrokkenen dat dit niet is gebeurd. Het enige punt waar de samenwerking ongunstig uitpakte, is de wat oubollige houten trap tussen de beide expositieverdiepingen. De trap detoneert in het geheel, maar de warme rode kleur van de wanden compenseert het bloedeloze ruimschoots.

Gerelateerd