The Bold Line

The Bold Line op de Sint-Jacobsplaats in Rotterdam is het afstudeerproject van Job van den Heuvel en Ignas Kalinauskas (Litouwen), uitgevoerd binnen de studio Public Building van de afstudeerrichting Architectuur aan de TU Delft. Het werd beoordeeld met een 9,5 en won de Studentenstaalprijs 2013. De jonge architecten konden verrassend snel aan het werk: Van den Heuvel bij cepezed in Delft en Kalinauskas bij Barcode in Rotterdam.

The Bold Line betreft de radicale structurering van de Sint-Jacobsplaats, een ongedefinieerdezone nabij het Hofplein in het centrum van Rotterdam. Hoofdingreep is de plaatsing van een grootschalig lineair element, de vijfhonderd meter lange Supersized Inhabitable Urban Pergola, die een vooruitstrevende en provocerende combinatie van natuur, landschap, architectuur en infrastructuur vormt. Met het krachtige, onconventionele karakter van het element nemen de ontwerpers afstand van gangbare stedenbouwkundige strategieën, die vaak vooral voortborduren op de bestaande typologische morfologie.

Urban Healthy Lifestyle

Het plangebied begint ten noorden van de markt op de Binnenrotte en loopt tot aan het Minimall-gebouw (het voormalige station Hofplein). Door de introductie van een veelzijdig te programmeren en beleven structuur die nieuwe functionele en sociale mogelijkheden biedt, is het project ontworpen als katalysator voor stedelijke activiteit en leefbaarheid, waarbij is uitgegaan van het thema Urban Healthy Lifestyle. Het Hofbogen-project aan de noordzijde is reeds in ontwikkeling en manifesteert zich na realisatie als een groene lijn door de stad, vergelijkbaar met het High Line-project in New York. The Bold Line verlengt deze groene lijn tot aan de markt op de Binnenrotte. Daarmee volgt het element de gang van de voorheen verhoogde, nu ondergrondse spoorlijn én die van veenrivier de Rotte, die in vroeger tijden langs dit traject de stad binnenstroomde. De Urban Pergola accentueert daarmee deels vergane historische structuren en verbindingen.

De verbindende ingreep geeft daarnaast de markt zijn historische waarde als belangrijke stadskern terug. The Bold Line heeft het karakter van een experimentele, driedimensionale boulevard die als een netwerk van publieke openluchtroutes in de vorm van paden, (rol)trappen, hellingen en pleinen door de Supersized Pergola meandert. De interventie toont zich daarnaast als hybride schakeling van individuele programmeringen, die elkaar aanvullen en versterken. Binnen het thema Urban Healthy Lifestyle valt bijvoorbeeld te denken aan urban agriculture, winkels met organische producten, eco-educatie, sportfaciliteiten, een spa, aquapark et cetera.

Ook is een groot multifunctioneel podium opgenomen. De Pergola kadert het meest intensieve deel van het programma af, maar doet dit door zijn open en poreuze structuur op een speelse wijze die vele vormen van inen externe interactie faciliteert. Zo nu en dan steken er volumes uit, ‘appendages’ genaamd, die net als de doorgaanbare structuur sterk bijdragen aan de verweving van het element met het omliggend stedelijk weefsel.

Vier deelgebieden stedelijke context

Samen met de weg Pompenburg verdeelt dePergola het plangebied in vier deelgebieden die ieder zijn ingericht gerelateerd aan de specifieke eigenschappen van de aangrenzende stedelijke context. Zij hebben zo ieder een uniek karakter en kennen elk een andere functionaliteit met specifiek grondgebruik en uiteenlopende duurzaamheidscapaciteiten. De deelgebieden vervlechten zich door en onder de Urban Pergola. Aansluitend op de groene lijn van de Hofbogen en de programmering van de Pergola aldaar, is aan de noordoostzijde een grootschalige intensieve productie van groente en fruit in experimentele kassen gesitueerd. De kassen zijn goed zichtbaar en stimuleren op verschillende schaalniveaus interactie; met direct omwonenden, met andere stadsbewoners, toeristen en gebruikers van de Pergola. Zo kunnen marktlieden hier hun koopwaar inslaan of kan het biologisch restaurant in de Pergola betrokken zijn bij het produceren van zijn eigen ingrediënten. De overtollige warmte in de kassen wordt opgeslagen en doelmatig hergebruikt in andere publieke en private functies binnen de Pergola. Kantoren domineren de horizon aan de noordwestzijde van het gebied. Een strak vormgegeven, grootschalige waterpartij fungeert hier als natuurlijke overgang: het water weerspiegelt de kantoortorens en vormt hier zo een formeel podium voor, terwijl het tevens een verzachtend en verbindend element constitueert. Het verschil in temperatuur tussen water en land is bruikbaar voor de duurzame pre-klimatisering van ventilatielucht in de Pergola.

Stedelijke akoestiek

Aan de zuidoostkant bevindt zich woningbouw met daarvoor wat bomen en een speelgelegenheid voor kinderen. De ontwerpers hebben de kalme en intieme sfeer hiervan aangegrepen voor de aanleg van een dichtbegroeid bosdomein dat zich in beleving niet laat vergelijken met gangbare stadsparken. Het bosdomein verrijkt de biodiversiteit, reguleert de luchtvochtigheid, heeft een positieve uitwerking op de stedelijke akoestiek en verlaagt ’s zomers plaatselijk de temperatuur. Als brug naar de winkels van het centrum transformeert de bestaande parkeerplaats aan de zuidwestkant tot winkelzone, vormgegeven als houten dek geflankeerd door shops, boetieks en horeca. Het dek genereert een permanente sociale interactie en brengt een aangename dynamiek teweeg.

Stedenbouwkundig en architectonisch niveau

Zowel op stedenbouwkundig als architectonisch niveau kenmerkt The Bold Line zich door een vanzelfsprekend samengaan van homogeniteit en diversiteit. Bij eerste benadering toont de Urban Pergola zich als één monumentaal lineair volume dat tevens verschillende stedelijke atmosferen en nuances teweegbrengt. Bij nadere verkenning laat de monolithische structuur zich kennen als een charmante, sequentieel georganiseerde syllabus van heterogene elementen op kleinere schaal, die bovendien op vanzelfsprekende wijze zijn verbonden met de directe omgeving. Alle programmaonderdelen zijn met eigen morfologie, karakter en identiteit ondergebracht in één container. De basisstructuur van de Pergola, de routes erdoorheen en de uiteenlopende programmaonderdelen kennen een ander flexibiliteitsniveau. De schil met een ritmiek van stalen portalen vormt de ruggengraat en is het meest elementair. De verkeers- en transportelementen als trappen, hellingen en platforms zijn semi-flexibel; routes blijven bestaan maar zijn desgewenst anders in te delen. De programmatische volumes zijn bij veranderend gebruik en veranderende wensen nog eenvoudiger aan te passen of vervangen. Groenelementen zijn het meest flexibel te plaatsen en vormen een essentieel tegenwicht voor verdichting binnen de stedelijke omgeving. De opzet van The Bold Line is zo verwant aan de ideeën van Bernard Tschumi over ‘vector’ en ‘envelop’ en over ‘space’, ‘event’ en ‘movement’.

The Bold Line kenmerkt zich door onverwachte combinaties tussen stad, architectuur, landschap, programmering en gebruikers. De langgerekte organisatie promoot een complexiteit waarvoor Van den Heuvel en Kalinauskas een strategie hebben ontwikkeld gericht op eenheid in verscheidenheid. Het plan zet in op optimale wisselwerking en kruisbestuiving, echter zonder concessies te doen aan de onafhankelijkheid van de specifieke invullingen. Op een scherpe, doelmatige manier vormt het project zo een geslaagde combinatie van de door de gemeente Rotterdam gewenste verdichting, vergroening en functiemenging op deze locatie.

Stedelijk weefsel

Het ontwerp beantwoordt op briljante wijze aan de vraag van de gemeente de bebouwingsdichtheid binnen één van de meest broze en kwetsbare gebieden in Rotterdam te verhogen. De Sint Jacobsplaats heeft sinds WO II veel wijzigingen ondergaan. Het gebied werd doorkruist door een opgetilde spoorlijn die op zijn beurt een middeleeuwse waterloop verving. Nadat de spoorlijn gedeeltelijk is verzonken, ontstond een plaatselijke stedelijke leegte, gekaderd door een traditionele rand van woongebouwen. De overgebleven bescheiden groenstructuur werd gevuld met een experimenteel woon-parkeervolume. Door een opeenvolging van losse interventies die de overall-atmosfeer van de overweldigende infrastructuur wilden compenseren door een meer fijnmazige dorpsachtige atmosfeer typerend voor de jaren 70, bleef de lokale identiteit uiteindelijk nog steeds gefragmenteerd. Deze zaken zijn in het ontwerp geïnterpreteerd als een soort landschap van ruïnes overkluisd door een nieuwe, bewoonbare infrastructuur, die de intentie heeft de rol van de spoorweg, van waaruit de ingreep zijn oorsprong vindt, met een hedendaagse allure architectonisch te regenereren. De nieuwe infrastructuur verbindt de bestaande fragmenten en organiseert ze volgens een duidelijke lijn. Tegelijkertijd daagt het een op een interessante manier de status quo van het stedelijk kader uit. Op subtiele wijze vervormt het daarbij de aard, ordening en schaal van de bestaande situatie.

Bestaande bebouwing

De infrastructuur is mogelijk gemaakt door een systeem van stalen portalen, dat constructief een opeenvolging van kunstmatige maaivelden draagt die het ‘normale’ maaiveld vervangen. Dit genereert kansen voor een nieuwe organisatie en combineert de nieuwe ‘out-of-scale’ horizon met een goed gebalanceerde verticaliteit. Elke laag bevat activiteiten die helpen het gebied nieuw leven in te blazen, en die publieke en private faciliteiten bij elkaar betrekken. Hellingen en trappen breken door de verschillende lagen heen en verveelvoudigen de in- en externe perspectieven en uitzichten. Een van de meest interessante aspecten van het ontwerpvoorstel is de mogelijkheid om een radicale benadering te combineren met een doordachte en waarde-inschattende evaluatie van de bestaande bebouwing. Het voorstel transformeert de stedelijke rol van die bebouwing volledig en plaatst die zo op een stedenbouwkundig meer complex niveau dat beter aansluit op de hedendaagse ambities van Rotterdam. Daarnaast is het opmerkelijk hoe de architectonische taal de schaal en verfijnde korrelgrootte van het bestaande weefsel herinterpreteert binnen een compleet afwijkend conceptueel kader. Concluderend is de benadering ook succesvol toepasbaar op andere gefragmenteerde en fragiele stedelijke situaties binnen Rotterdam.

Dr. ir. Nicola Marzot, dr. ir. Susanne Komossa, afstudeerbegeleiders TU Delft.

Tekst en beeld: Job van den Heuvel en Ignas Kalinauskas