Een design schuilhut, die bij overstroming fungeert als een persoonlijke ark van Noach. Een toekomstscenario voor de Alblasserwaard als Biesboschachtig schiereiland. Een amfibisch huis dat bij hoogwater langs inpandige heipalen omhoog wordt gestuwd. Anne Loes Nillesen ontwerpt met haar bureau Defacto inventieve oplossingen die inspelen op de bewegingen van water. Naast meerjarige onderzoeksprojecten ontwerpt ze ook interieurs want ‘het is zo fijn om af en toe weer een kast te tekenen en het materiaal te voelen’.
Defacto onderscheidt zich in stedenbouw
Waarom stop je niet met architectuur – deze vraag wordt Anne Loes Nillesen (31 jaar) de afgelopen jaren steeds vaker gesteld. Niet dat het slecht gaat met haar bureau Defacto. Sterker nog, sinds de oprichting in 2007 is het uitgegroeid tot een bedrijf met vier vaste werknemers – twee stedenbouwkundigen, een onderzoeker en een office manager. Het Amsterdamse kantoor is net verruild voor een statig herenhuis in het centrum van Rotterdam; de verhuisdozen staan nog onder de lange vergadertafel.
Toch was het een welgemeend advies, dat stoppen met die architectuur. Nillesen begrijpt het ook wel. ‘In architectuur zijn we een van de vele bureaus. Maar in stedenbouw, in het bijzonder waterbouwkundige projecten, beginnen we ons te onderscheiden van de rest. Logisch om je daar dan ook op te concentreren’. Vandaar ook de recente verhuizing: ‘De grote stedenbouwkundige projecten zijn in de regio Rotterdam. In Amsterdam deden we alleen wat architectonische projecten, vooral verbouwingen.’
Hang naar handwerk
Maar ja, ze kan ‘het handwerk’ nu eenmaal niet missen. ‘Wij doen veel grote stedenbouwkundige projecten, steeds vaker gaat het zelfs om louter onderzoek. Dan is het zo fijn om af en toe weer gewoon een kast te tekenen en het materiaal te voelen.’ Daarbij is het belangrijk om voeling te houden met de architectonische praktijk, zeker nu ze steeds vaker de rol van manager moet aannemen in haar bedrijf. ‘Stel je voor dat zich over tien jaar een kans aandient om een prachtig bouwproject te realiseren. En je moet dan nee zeggen omdat je de ervaring mist.’ Al is ze wel kritisch over de projecten die ze aanneemt. ‘Het moet wel een interessante opdracht zijn, bijvoorbeeld hergebruik. Maar ook weer niet te groot, want dan neemt het te veel aandacht weg van de waterprojecten.’
Door het broeikaseffect, de verzakking van het land door verzilting en ruimtegebrek zal de urgentie van water als stedenbouwkundig thema alleen maar toenemen, verklaart Nillesen haar fascinatie. Zo bedacht ze het Save house, een drijvend tuinhuisje dat bij overstroming kan fungeren als een drijvende noodcapsule. Daarbij komen andere urgente thema’s op een vanzelfsprekende manier aan bod bij waterprojecten, zoals de toenemende druk op natuurgebieden door verstedelijking, krimpgebieden, particulier opdrachtgeverschap of hergebruik. Defacto verrichtte al eens een grootschalige studie naar manieren hoe afgelegen strandgebieden geschikt zijn te maken voor toeristische recreatie. ‘Juist die verschillen in typologie en schaalgrootte trekken mij aan’, aldus Nillesen, die architectuur én stedenbouw studeerde in Delft en aansluitend het Berlage Instituut doorliep.
Samenleven met water
Op de Architectuur Biënnale in Rotterdam toont Defacto tot september een toekomstscenario voor de waterhuishouding van de Alblasserwaard, een verkenning in opdracht van het Deltaprogramma, een Rijksinstelling die zich buigt over de waterveiligheid in Nederland. ‘De toekomstige stijging van het waterpeil heeft grote gevolgen voor dit deltagebied, dat wordt omsloten door de vier rivieren.’ Nillesen laat een computeranimatie zien van wat er gebeurt met de bestaande woonkernen door de benodigde dijkverhogingen tot 2100. Boven een dijk is nog net de pannennok te zien. ‘Deze huizen staan dan feitelijk tegen een blinde muur van gras. Als de ruimtelijke kwaliteit zo lijdt onder dijkverhoging moet naar een alternatief worden gezocht.’
Een mogelijke oplossing is gevonden in een systeem van gereguleerde overstromingen, waarbij in de ondergelopen gebieden waterwoningen worden geplaatst. Daarnaast wordt een vertakt systeem van rivieren gecreëerd. Kortom, de Alblasserwaard zou veranderen in een Biesbosch-achtig schiereiland. Land teruggeven aan water is een controversieel scenario, weet ook Nillesen. De toekomst van de Hedwigepolder is niet voor niets een politieke tijdbom. ‘De inzending is vooral bedoeld ter inspiratie en debat. Nederland is door de eeuwen voortdurend veranderd onder invloed water. Waarom zou dat nu niet meer kunnen?’ Gelukkig vindt ze steeds meer aansluiting voor deze opvatting. ‘Nederland was altijd in de strijd tegen water met dijken en polders. We gaan nu pas samenleven met het water. Bij stijgende rivieren is nu bijvoorbeeld de gangbare opvatting dat dit water zijn weg moet vinden. In plaats van ophogen van dijken wordt nu ook onderzocht of er een bypass van een rivier kan worden gemaakt.’
Amfibische huizen
Het lef om een tegendraadse positie in te nemen is typerend. Al in 2005 toont ze op de Rotterdamse Architectuur Biënnale met het thema Water haar S-House. ‘Architecten zien water vaak als een constante,’ meent Nillesen. ‘Als het er is, moet een huis erop drijven of er moet een dijk worden gebouwd. Maar water is juist een variabele. De hoogte kan per seizoen wisselen. Er kan stroming zijn. Is het vervuild of juist een natuurgebied? Zoet of zout? Dat soort factoren kunnen het uiteindelijke bouwplan bepalen.’
Bij het S-House resulteerde dit een dijkhuis in de uiterwaarden waarvan de onderste woonlaag in de natte seizoenen kan onderstromen. ‘In de winter en het vroege voorjaar wanneer de waterstand stijgt, wordt meer binnen geleefd en wordt buitenruimte niet zo gemist. In de zomer valt deze woonlaag droog en vormt een vloeiende overgang naar de natuurlijke omgeving.’
Vervolgens wordt in opdracht van ontwikkelaar Dura Vermeer het Flood House ontwikkeld, een amfibisch huis dat rust op inpandige heipalen. Het huis is gebouwd van een lichte maar sterke composiet; bij hoogwater wordt het langs deze palen omhoog gestuwd tot het drijft. Door de nauwe pasvorm van de palen ligt het huis altijd waterpas en beweegt het niet mee bij golfslag. ‘Dit huis is helemaal doorgerekend en bouwklaar maar helaas is het door de crisis in een bureaula beland.’
Voor een prijsvraag voor een watergebonden woonmilieu in Zeewolde ontwerpt Nillesen een woonwijk van 2200 woningen waarbij water bepalend is voor de woontypologie. ‘Als een makelaar of projectontwikkelaar het voor het zeggen heeft, krijg je al snel een waterplas waarbij er nog een weg loopt tussen de woning en het water. Ik heb de situatie letterlijk omgedraaid door de huizen met de achterkant direct aan het water te leggen en de weg langs de voorkant te laten lopen. Door glooiing in het terrein aan te brengen was er ruimte voor traditionele woningen, drijvende waterwoningen en woningen op palen. Deze woonmilieus heb ik nog verder gedifferentieerd met uiteenlopende waterbiotopen. Bij ondiep water met veel groen kunnen duurzame zelfbouwwoningen worden gerealiseerd. Bij een echte waterplas stond het woningtype vast.’ Hoewel ze de prijsvraag won, werden de woningen nooit gerealiseerd. ‘De nieuwe wethouder vond de plannen niks.’
De laatste jaren doet Defacto veel grootschalige onderzoek in opdracht van (semi-) overheidsinstanties als SEV, het Innovatienetwerk, Atelier Kustkwaliteit en Rijkswaterstaat. ‘Dat kunnen grootschalige langetermijnvisies zijn maar we buigen ons ook over praktische vragen over grondeigendom bij waterwoningen of de bewaking van de waterkwaliteit.’ Opvallend is dat Defacto de opgedane kennis ruimhartig deelt met uiteenlopende publicaties, variërend van inspiratiewaaiers en waterwoonkaarten tot het kloeke overzichtswerk Waterwonen in Nederland (NAi Publishers). In dit boek passeren alle mogelijke vormen van een wonen op, bij, aan of boven het water de revue.
Tijdelijke ontwikkeling
Inmiddels leiden de vele waterbouwkundige projecten tot de verkenning van nieuwe thema’s. ‘De overheid heeft veel ruimte gereserveerd voor waterveiligheid voor 2050 en zelfs 2100. Hoewel sommige van die gebieden nog niet met wateroverlast kampen, geldt hier nu al een bouwbeperking. Wat weer leidt tot veel onbegrip bij lokale overheden en ondernemers. Vervolgens hebben wij in opdracht van Rijkswaterstaat een inventarisatie gemaakt van de mogelijkheden van tijdelijk gebruik van deze gronden.’
De door Defacto aangedragen voorstellen variëren van een uitkijktoren van strobalen (goedkoop en duurzaam maar seizoensgebonden) tot de aanleg van openbare sportvelden (groot bereik maar duur). ‘Doel was niet het doen van concrete bouwvoorstellen maar vooral laten zien dat tijdelijke bestemming realistisch en zelfs nuttig kan zijn.’ Dit onderzoek is door Defacto inmiddels opgerekt tot tijdelijk gebruik in steden of voormalige industriegebieden.
‘Water blijft onze specialiteit, natuurlijk. Maar tijdelijkheid wordt een steeds belangrijker thema, zeker door de huidige economische crisis. We werken nu aan een inventarisatie van alle grond in Nederland die beschikbaar is voor tijdelijke ontwikkeling.’ Dit uitdagende project zal zich misschien wel over meerdere jaren uitstrekken. Nillesen, lachend: ‘Ik hoop wel dat er tussendoor tijd is om mijn tanden ook nog in een kleinschalig bouwproject te zetten.’
Anne Loes Nillesen: Na haar afstuderen in 2004 aan de TU Delft volgde Anne Loes Nillesen de Postgraduate Labratory for Architecture aan het Berlage Instituut. Vervolgens werkte ze als ontwerper bij Must architectuur & stedenbouw en nam als zelfstandige deel aan diverse prijsvragen. Ze won o.a. de tweede prijs voor Urban Mobility China en een tweede prijs voor Innovative Solutions for the Delta. In 2007 richtte ze Defacto architectuur & stedenbouw op. Daarnaast coördineert Nillesen in het kader van haar promotie de Delta Interventions afstudeerstudio op de TU Delft.
Gepubliceerd in ArchitectuurNL 05 2012
Beeld: Defacto
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
Anne Loes Nillesen,
architect,
architectenbureau,
Defacto,
onderzoek,
platform,
stedenbouw,
water,
waterbouwkunde,
woningbouw