De huidige crisis is niet alleen een financiële dip maar vooral ook een vertrouwenscrisis. Ook ten aanzien van architecten. De focus moet weer verschuiven naar de architectuur als een probleemoplossende discipline met een brede maatschappelijke missie. Dat stond architect Rogier Groeneveld voor ogen toen hij in 2009 zijn bureau Mens als Maat begon. Met laagdrempelige spreekuren wil hij vertrouwen van opdrachtgevers in architecten herstellen en met zijn ontwerpen de menselijke maat in de architectuur terugbrengen.
In 2009, als de crisis volle hevigheid toeslaat, een bureau beginnen dat Mens als Maat heet. Dat is toch niets minder dan een provocatie. Alsof iemand zich hier heel hard afzet tegen de iconische architectuur van het afgelopen decennium. De menselijke maat leek in veel van deze avontuurlijke architectuur immers ondergeschikt aan een meeslepende vorm (Zaha Hadid) of een artistiek concept (Rem Koolhaas). En daar gaat natuurlijk niet meer om, het imponeren. ‘De autonomie van de architect wel erg ver doorgeslagen’, beaamt de architect Rogier Groeneveld. ‘Het publiek associeert ons vak mede daardoor nu nog steeds met dat van een zonderlinge kunstenaar dan met een bouwmeester die in opdracht werkt.’ Dus ja, de Amsterdamse architect voelt weinig verwantschap met deze iconische architectuur. Vandaar ook dat zijn bureau Mens als Maat heet. ‘We moeten weer terug naar onze basis als dienstbaar beroep’.
Welke architectuurstroming kun je wel waarderen?
‘De wederopbouwarchitectuur van Aldo van Eycks en de Hertzbergers, zo gezegd. Dat waren weliswaar architecten met een hoogdravende artistieke en maatschappelijke pretenties. Een soort zendelingen bijna. Wat ik aan hen bewonder – en aan de modernisten als stroming – is het dynamische vooruitgangsdenken. Er werd echt ontworpen en gebouwd vanuit een overtuiging dat architectuur een bijdrage kon en ook moest leveren aan een betere samenleving. Maar heimwee naar vroeger heb ik niet. Traditionalistische architectuur, daar heb ik écht niks mee.’
Maar modernistische architectuur blinkt niet altijd uit in eigenschappen als warmte en toegankelijkheid.
‘De instelling van veel modernistische architecten was sociaal betrokken maar de uitwerking was inderdaad soms wat rücksichtslos. Maar u vraagt wij draaien, zo werkt het niet met architectuur. Juist dat bevlogen aspect wat een architect toevoegt aan een opdracht, daarmee krijgt een gebouw toegevoegde waarde en ontstijgt het ontwerp een zuiver functionele toepassing. Dat geldt overigens ook voor de kunstzinnige opvatting van bijvoorbeeld Rem Koolhaas.’
Wat is dan het verschil tussen de hoogdravende modernisten en de expressieve ‘artchitecture’ enerzijds en Mens als Maat anderzijds?
‘Dat zit ’m vooral in de alledaagse praktijk, zoals het soort opdrachtgever. Ik werk voornamelijk voor kleine opdrachtgevers die liefst ook nog zelf de gebruikers zijn. Dit maakt een groot verschil, persoonlijke vragen en eisen spelen dan een dominante rol in zowel het ontwerpproces als de uitvoer. Voor particulieren is het bouwproces vaak heel emotioneel. Een huis bouwen, dat doen de meeste mensen maar één keer in hun leven. Het uiteindelijke gebouw moet daarom het resultaat zijn van een intensief samenwerkingsproces.’
Het (collectief) particulier opdrachtgeverschap als de redding van de Nederlandse architectuur?
Al zou het particulier opdrachtgeverschap massaal aanslaan, dan was het probleem nog niet opgelost. Buiten het feit dat voor hele groepen mensen, zoals starters, al dan niet collectieve zelfbouw zowel onpraktisch als onbetaalbaar is. De huidige crisis is niet alleen een financiële dip maar vooral ook een vertrouwenscrisis. Zowel op microniveau, waarbij mensen je op verjaardagen lastig vallen hoe het toch in godsnaam mogelijk is dat jullie – en daarmee bedoelen ze dan alle architecten – zulke balkons aan een flat hebben kunnen zetten. Maar ook op macroniveau. De focus moet weer verschuiven naar de architectuur als een probleemoplossende discipline met een brede maatschappelijke missie.’
Is het echt zo slecht gesteld met het imago van de architect?
‘Ik merk dat als regelmatig bezoeker van het Zelfbouwcafé, een initiatief van Pakhuis De Zwijger, een platform voor innovatie in Amsterdam. Dat is een soort vraagbaak voor mensen die een eigen huis willen bouwen. Daar merk je ook een groot wantrouwen jegens de architect. Daarnaast ben ik deelnemer aan de Architectenwinkel van de BNA Amsterdam. Hier kunnen particulieren heen gaan voor gratis advies. Het initiatief voor de winkel was niet primair het binnenhalen van opdrachten maar het vergroten van het begrip onder het publiek wat een architect voor hen kan betekenen. Dat lijkt vanzelfsprekend maar dat is het blijkbaar niet in de perceptie van veel mensen. Ze stappen nu veelal meteen naar een aannemer. Een architect is alleen maar duur en lastig.’
Architectuur als een probleemoplossende discipline met een brede maatschappelijke missie. Dat is een mooi streven. Maar hoe doe je dat?
‘De mens als maat nemen!’, lacht Groeneveld en hij vervolgt met een serieuze blik: ‘De dialoog tussen architect en opdrachtgever of gebruiker moet beter en intensiever. Een geslaagd bouwproces begint met begrip voor elkaar. De architect moet luisteren naar de opdrachtgever, die op zijn beurt moet vertrouwen op de expertise van de architect. Al heb ik de succesformule hiervoor ook nog niet. Misschien moet er gezocht worden naar een soort CPO-light. Dat de particuliere opdrachtgever het gevoel heeft dat hij een huis krijgt volgens zijn specifieke wensen, terwijl de architect de regie houdt, wat kostenbesparend werkt. Vergelijk het met de iPhone. Dat apparaat is een massaproduct. Maar elke gebruiker heeft het gevoel dat hij iets unieks koopt. Het is een leeg apparaat dat je kunt customizen met allerhande apps uit de iStore. Zo’n systeem van voorwaarden scheppen waarin opdrachtgever niet alle maar voldoende keuze heeft, dat zou de oplossing kunnen zijn voor de stagnerende markt.’
Al tijdens zijn studie aan de TU Delft ontwerpt Groeneveld interieurs onder de naam Mens als Maat. ‘Ik vind het fijn om naast alle theorie ook praktisch te werken.’ Al komt het ‘conceptuele denkvermogen’ dat hij in Delft aanleert hem nog steeds van pas. ‘Daardoor heb ik geleerd om het hele plaatje te zien.’ Na zijn afstuderen neemt hij meteen een sabbatical year. ‘Ik was even helemaal klaar met de computers en de ontwerptekeningen en heb toen een jaar als kok gewerkt. Afstuderen was een zware bevalling.’ Maar daarna gaat Groeneveld met veel plezier aan de slag bij 19 Het Atelier, ‘het hipste bureau van Overijssel, al is dat ook weer niet zo moeilijk.’ Drie jaar later stapt hij over naar BFW, een architectenbureau in Wormerveer. Na een faillissement begint Groeneveld zijn eigen bureau. ‘Vervolgens won ik een prijsvraag voor een nieuwe loopbrug voor het Oogziekenhuis in Rotterdam en dan voel je meteen ook een echt bureau.’ Het meest recent opgeleverde project is een appartementencomplex voor jongeren in Krommenie.
Wat was het uitgangspunt bij de jongerenappartementen?
‘Ik heb het complex opgedeeld in twee delen en in de tussenruimte een semipublieke ontmoetingsplek gecreëerd, een soort hangplek voor de bewoners. De straat met de loopbruggen vormt een prettige binnenwereld en geeft het complex een hart. Om het gebouw in te passen in de bestaande context heb ik een sterke gevellijst ontworpen als verbinding met de traditionele Zaanse huisjes. Ook de groene planken met witte boeiborden zijn typisch voor de Zaanstreek. Om het gebouw minder massief te maken heef het complex drie asymmetrische puntdaken.’
Waarin verschilt dit van het uitgangspunt van de loopbrug van het Oogziekenhuis?
‘Bij het Oogziekenhuis was de opgave juist een helder statement. Het ziekenhuis oogde door de verschillende uitbreidingen wat rommelig. Met de loopbrug heb ik niet alleen een fysieke maar ook een architectonische verbinding tussen de twee totaal verschillende gebouwen gemaakt. Beide gebouwen hebben een sterke maar geheel eigen verticale ritmiek met toevallig dezelfde repetitiemaat. Dus heb ik één sprekend ornament van het monumentale ziekenhuis – ontworpen door Adriaan van der Steur – uitvergroot en daar de brug uit opgebouwd.’
Dit zijn twee zeer verschillende projecten. Wat is de gemene deler?
‘Goede architectuur voldoet aan twee basisprincipes. Allereerst moet het plaatsgebonden zijn. Een gebouw ontwerpen dat zuiver als icoon fungeert, daar geloof ik niet in. Dat betekent niet dat je je als architect slaafs moet aanpassen aan de bestaande context. Juist afzetten tegen de lokale bebouwing kan een spannend contrast opleveren. Maar tegelijkertijd moet het gebouw autonomie uitstralen, dat is de tweede basisvoorwaarde.’
Dat lijkt tegenstrijdig…
‘Maar dat is het niet. Een gebouw moet vanzelfsprekendheid uitstralen. Dat het logisch is dat dit gebouw op deze plek staat. Niet per se door zich te schikken met een tijdloze uitstraling maar ook door dicht op de tijdgeest te zitten. Een gebouw mag best uitdrukken wat de overheersende opvattingen zijn over mode, cultuur en zelfs de sociale verhoudingen in de maatschappij. Juist architectuur kan die grote golfbewegingen vangen. Niet voor niets is er geen kunstzinnige discipline waarover meer wordt geschreven en gepubliceerd dan architectuur. De manier waarop architectuur wordt afgebeeld, beïnvloedt nieuwe architectuur.’
Dan staat ons dus nog een hele golf aan iconische krachtpatserij te wachten?
‘Juist niet. Er zal een herwaardering komen voor de praktische schoonheid van alledaagse architectuur die rekening houdt met de lokale context en de wensen van de opdrachtgever.’
Favoriet historisch gebouw? Ik vind gebouwen uit de wederopbouwperiode prachtig omdat ze met zoveel sociaal-cultureel idealisme zijn gemaakt en de menselijke maat daarin een grote rol speelt. Hetzelfde geldt voor het structuralisme, wat ook tot behoorlijk eigenzinnige en ‘brute’ architectuur heeft geleid. Voorbeelden: Concertzaal de Doelen in Rotterdam, Centraal Beheer in Apeldoorn (was daar recent). De Pastoor van Arskerk in Den Haag. En niet te vergeten (bovengronds) metrostation Maashaven, eveneens in Rotterdam. In Amsterdam: de Sint-Willibrorduskerk van Joop van Stigt en het voormalige ABN-AMRO gebouw aan de Vijzelstraat. Dan nog doe ik een hele hoop voor- en naoorlogse architectuur tekort.
Favoriet hedendaags gebouw? Een gebouw een tijdje moet staan voor het goed gevonden kan worden. Maar het Eye filminstituut is een verrijking voor het IJ en Amsterdam. Ook heb ik een fascinatie met station Bijlmer Arena.
Favoriet gebouw buiten Nederland? Mijn favoriete gebouwen staan in Nederland. Niet dat ik in het buitenland geen prachtige gebouwen zie. Maar om een gebouw echt op zijn waarde te kunnen schatten moet je er een aantal keer langs komen liefst als gebruiker of passant.
Favoriete architect? Tsja, zoveel. Het vroege werk van SOM, Tadao Ando, Alvar Aalto, Theo Bosch, enzovoort.
Favoriete hedendaagse architect? Heb ik niet; ik vind dat een hoop collega’s, groot en klein fantastische dingen maken.
Favoriete Nederlandse architect? Ik heb een bewondering voor Herman Hertzberger.
Wanneer niet in Nederland, vanuit welk land zou je dan willen werken? Een ontwikkelingsland (voor zover die nog bestaan) om daar heel basic met bouwen en opbouwen bezig te zijn.
Wat zou je nooit ontwerpen? Als architect moet je voor alles een fascinatie kunnen hebben!
Wat irriteert je het meest in het vak? Dat je op feestjes en verjaardagen er altijd op aangesproken wordt dat iemands tante Truus een raam heeft met een kozijnstijl precies op ooghoogte of over dat ene gebouw waar van de architect geen zonwering aan mocht. Al laat dit ook wel weer duidelijk zien hoezeer ons vak het dagelijks leven van mensen raakt.
Belangrijkste inspiratiebron buiten architectuur? Vanzelfsprekend de mensen zelf. Zij geven onze gebouwen waarde en andersom ben ik er van overtuigd dat goede architectuur een positieve uitwerking heeft op mens en maatschappij.
Tekst: Jeroen Junte
Beeld: Kees Hummel, Mens als Maat
Gepubliceerd in ArchitectuurNL 04 2013
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
architect,
architectuur Nederland,
context,
gebruiker,
ontwerpfilosofie,
opdrachtgever,
platform