Reus met een gouden hart

Zeventien jaar heeft Marlies Rohmer eraan gewerkt, maar nu staat de Kop van Lombok: een groot blok met 85 appartementen op een commerciële plint. Het is de eerste fase van wat een verbinding moet worden tussen het moderne grootschalige stationsgebied en een 19e-eeuwse volksbuurt in Utrecht. De woonkwaliteit staat buiten kijf. Maar stedenbouwkundig is de verbinding tussen Lombok en het centrum nog lang geen feit.

Vanuit de wijk Lombok is het feitelijk maar een paar minuten lopen naar het centraal station, maar de gevoelsafstand is mijlen. Een drukke vierbaansweg, die uitmondt in een verkeersplein, scheidt de volksbuurt van het centrum. En dat is niet het enige dat dit stuk van Utrecht verdeelt. De XL-schaal van het stationsgebied tegenover de fijnmazige structuur van de wijk, de zakelijke architectuur van kantoorkolossen versus 19e-eeuwse baksteenpanden, het reis- en winkelpubliek tegenover een multiculturele samenleving – deze twee stadsdelen hebben ogenschijnlijk niets met elkaar te maken. Bouw een brug tussen die twee werelden, dat was de opdracht die architect Marlies Rohmer in 1997 van de gemeente kreeg. Ofwel: maak een ‘verbindend’ stedenbouwkundig plan voor het gebied rond het Westplein, de Vleutenseweg, de Damstraat en de Kanaalstraat, met ruimte voor woningen, winkels en een moskee. Zeventien jaar heeft Rohmer eraan gewerkt – een persoonlijk record voor het langst lopende project. Maar nu staat de Kop van Lombok: een groot blok dat, in antwoord op de omliggende bebouwing, rondom in hoogte verspringt, met geknikte gevels van grijze stenen en verdiepingshoge glazen puien.

Torenhoge ambities

Dat het zo lang geduurd heeft om (een deel van) het plan – een tweede blok moet nog gebouwd worden – te realiseren, zegt iets over de moeilijkheidsgraad van deze opgave. Er was de barrière van de autoweg, er was dat enorme contrast in leefwerelden. Maar bovenal gaat het om een plek waar veel verschillende belangen spelen. De gemeente heeft de ambitie om van het stationsgebied, dat met winkelcentrum Hoog Catharijne geldt als een van de meest onaantrekkelijke plekken van Nederland, om te toveren tot het visitekaartje van Utrecht. Naast het vernieuwde TivoliVredenburg en het nieuwe Stadskantoor, verrijst een nieuw stationsgebouw en gaan alle winkels op de schop – de ambities zijn torenhoog. Bewoners bekijken de megalomane plannen met argusogen; ze vrezen voor hun uitzicht en een verpeste sfeer. Ontwikkelaars en winkeliers maken zich op hun beurt druk om parkeerplaatsen en vierkante meters; zij willen allereerst geld verdienen aan nieuwbouw. Al die krachten komen samen op de Kop van Lombok. In de eerste tekeningen die Rohmer presenteerde, verdween de autoweg in een tunnel, met daarboven een buurtplein voor sport en spel, markten en evenementen. Vier bouwblokken, met in het midden de moskee, zouden het gat in het stedelijk weefsel vervolgens opvullen. Maar toen in 2000 het Utrecht Centrum Project (UCP), waar het plan deel van uitmaakte, werd verworpen,veranderde de situatie. Door de locatie heen werd een lijn getrokken; het gebied ten oosten vanhet Westplein hoorde voortaan bij de Projectorganisatie Stationsgebied. Daardoor vielen twee blokken en de ondertunneling ineens buiten het plan.

De vraag was vervolgens wat de overgebleven twee blokken representeren: de beëindiging van de woonwijk of het begin van het vernieuwde centrum. Hoewel de naam Kop van Lombok het eerste impliceert, voelde de opdrachtgever, ontwikkelaar Bouwfonds, meer voor het tweede: een gebouw met een mondaine uitstraling en de maximaal toegestane hoogte van zes lagen (wat meer geld op zou leveren). Zo ontstond Rohmer’s ontwerp voor een stedelijke wand aan het Westplein met glazen gevels voorzien van opvallende, Arabische motieven. De bewoners uit de wijk waren er niet blij mee; on-Lomboks, veel te massaal, was het oordeel. En waarom lag de moskee zo verstopt? Er werd een actiecomité opgericht tegen de ‘Chinese Muur’ en zo verdween ook deze ontwerpvariant in de prullenbak. Op basis van workshops met de bewoners ontwikkelde Rohmer ten slotte de basis voor het uiteindelijke plan: twee bouwblokken met daartussen de moskee, waarvoor de opdracht werd gegund aan architect Ishak Önen.

Massief

Wilde de gemeente niet teveel met dit project – vijfentachtig appartementen, een commerciële plint en een ondergrondse parkeergarage – op deze plek? Dat is wat je je afvraagt als je nu voor het gebouw staat. Het is nog niet helemaal geland in zijn omgeving. Dat heeft te maken met de bouwput die Utrecht op dit moment is, en het feit dat Rohmer’s tweede blok nog gerealiseerd moet worden. Maar het komt ook door de architectuur. In omtrek en hoogte vormt de Kop van Lombok een breuk met de achtergelegen wijk. De architect heeft weliswaar veel gedaan om de grote omvang van het complex (17.000 m2) te verzachten. Zo loopt de gevel vanaf het Westplein geleidelijk af richting de Damstraat, waar appartementen met ‘huisjes’ op het dak het ritme van de tegenovergelegen woon-winkelpanden volgen. De knik in de gevels maakt deze minder zwaar, de hoogte wordt afgezwakt door erkers die ‘oplossen’ indaklichten. Maar dan nog oogt het gebouw behoorlijk massief. Wat Rohmer koste wat kost wilde behouden, is de levendigheid die Lombok kenmerkt. In de wijk wonen tientallen nationaliteiten naast elkaar; Turkse groenteboeren en Indonesische koffiehuizen worden afgewisseld met studentencafés en hippe interieurwinkels. Aan de gevels lees je die kleurenrijkdom niet direct af; met de grijze bak- en leistenen heeft Rohmer vooral een link willen leggen met de betonnen kantoorgebouwen richting het station. Het is pas binnen dat het gebouw zijn ware aard laat zien.

Thuisgevoel

Via de entree aan het plein, van waaruit een trappartij naar boven leidt, beland je in een andere wereld, een sprankelende oase. Er groeien bomen, en er staan zitbanken in de zon. Rondom, kriskras als in een Escher-tekening, lopen houten trappen omhoog, naar bordessen met de voordeuren van de appartementen. Talloze vides laten licht en lucht binnen, op strategische plekken bieden ramen doorzicht naar buiten.

En dan is er ook nog een gezamenlijke daktuin met picknicktafels, loungebanken en grandioos uitzicht over de stad. Het thuisgevoel dat je overvalt, heeft niet alleen te maken met het gebruik van ‘warme’ materialen – azobé-hout voor de balustrades, geanodiseerd (‘goud’) aluminium voor de kozijnen en gevelplaten. Het is vooral ook de intimiteit van de ruimte waardoor je je op je gemak voelt. Daar waar het gebouw van buiten als een grote vriendelijke reus oogt, heeft het interieur een uitgesproken menselijke maat.

Buurtjes

De truc die Rohmer hiervoor heeft gebruikt, is even simpel als ingenieus: het blok is opgebouwd uit een hof en een binnenstraat. Het hof ligt aan het plein met de nieuwe moskee, de binnenstraat is georiënteerd op de Damstraat. Door deze onderverdeling ontstaan verschillende domeinen, ‘buurtjes’. Tegelijkertijd verkrijgt de ruimte een extra dimensie; je kunt hem niet ineens overzien, moet hem als het ware ontdekken. De ruimtelijkheid wordt versterkt door de vele verschillende appartementen die Rohmer heeft ontworpen, met het oog op de gevarieerde bevolking. Er zijn maisonnettes met dakterrassen, appartementen met balkons en woningen met ‘Franse’ erkers die helemaal opengevouwen kunnen worden. Sommige huizen hebben een privé-bankje bij de voordeur, andere een eigen voortuintje. Details die de appartementen verrijken en bij voorbaat iets persoonlijks geven. Weldra zullen de huizen ingericht zijn met meubels, gordijnen en vloerkleden; alle woningen zijn verhuurd of verkocht. De vraag of ze er zelf zou willen wonen – voor veel architecten een criterium om te bepalen of een ontwerp geslaagd is – beantwoordt Rohmer bevestigend: ze heeft zelfs een appartement aangeschaft.

Toekomst

De woonkwaliteit in de Kop van Lombok staat buiten kijf. Maar hoe het project zich stedenbouwkundig zal houden, moet de toekomst uitwijzen. De verbinding tussen Lombok en het centrum is nog lang geen feit. Of de ondertunneling doorgaat, is onzeker en ook Rohmer’s opdracht voor het tweede bouwblok is nog niet definitief. Daarmee is ook de aansluiting van het gebouw op de stad twijfelachtig. Juist daarom valt de betrekkelijk neitrale architectuur van dit project te prijzen.

Projectgegevens blok 1 Kop van Lombok

Opdrachtgever Bouwfonds Ontwikkeling
Architect Architectenbureau Marlies Rohmer
Ontwerp Marlies Rohmer
Ontwerpteam Floris Hund, Ronald Hageman, Kirsten Gabriëls, Jan van Erven Dorens, Martin Koster, Boris Briels, Thomas van Nus
Constructeur Ingenieursburo van Nunen, Rosmalen
Aannemer Aan de Stegge, Bouw & Werktuigbouw, Goor
Adviseur Cauberg-Huygen Raadgevende ingenieurs, Zwolle
Ontwerpperiode 1997-2010
Oplevering 2014
Bruto vloeroppervlakte 17.000m² incl. parkeergarage
Aanneemsom €19.000.000 excl. BTW incl. parkeergarage