Onder vrijheid van panorama wordt verstaan de vrijheid die iedereen heeft om bouwwerken en kunstwerken die permanent in de openbare ruimte staan, te fotograferen en die beelden commercieel te gebruiken. Dit is dus een uitzondering op het auteursrecht van architecten en kunstenaars. Toestemming van de auteursrechthebbenden, meestal gekoppeld aan het betalen van een licentievergoeding, is niet vereist. De vrijheid van panorama zit alleen op 2D afbeeldingen.
Europese verschillen
Deze zomer leek er even een kink in de kabel van dit vrije gebruik te komen. Het idee daarachter was dat de wet in de verschillende Europese landen verschilt. Dat moest worden gelijkgetrokken. Zo is het in Frankrijk verboden de Eiffeltoren bij nacht te fotograferen voor commercieel gebruik. Ook een afbeelding van het Atomium in België mag niet commercieel worden gebruikt. BNR informeerde wat de architect daarvan vond. Ronald Schleurholts, bestuurslid van de BNA, gaf aan dat architecten de beperking van dit recht niet nodig vonden. ‘De meeste architecten zijn heel blij als hun gebouw wordt gefotografeerd. Ze zien dat juist als een compliment.’ Gelukkig voor Nederland heeft het Europees parlement het voorstel tot beperking van dit recht afgewezen.
Totaal gebouw in omgeving
In de Nederlandse Auteurswet is dit recht neergelegd in artikel 18. Een belangrijke voorwaarde daarbij is dat het werk moet worden gefotografeerd zoals het zich in de openbare ruimte bevindt. Daarmee wordt bedoeld dat het bouwwerk in zijn geheel, met de omgeving erbij, wordt afgebeeld. Wanneer dus een onderdeel van het bouwwerk wordt gefotografeerd en commercieel wordt gebruikt, kan de auteursrechthebbende daartegen protesteren. En dat is ook een aantal keer gebeurd. Zo werd het kunstwerk ‘Bank’ van kunstenares Guusje Beverdam, dat naast het gemeentehuis in Enschede is geplaatst, in het huis-aan-huisblad Typisch Enschede gebruikt in de basisvormgeving van de krant. De kunstenares was het daar niet mee eens en de rechter gaf haar gelijk. De bank stond afgebeeld in een collage met andere voor de stad Enschede kenmerkende objecten. De omgeving van de bank werd daarbij niet afgedrukt. Dit was dan ook niet het gebruik van het kunstwerk zoals het zich in de openbare ruimte bevindt. Ook Ben van Berkel geeft niet zonder meer toestemming voor gebruik van de Erasmusbrug. Voor het vastleggen van alleen de kenmerkende zwanenhals van de brug of de Erasmusbrug als bedrijfslogo is zijn toestemming nodig.
Uitzonderingen
Wat als een foto wordt gemaakt met daarbij een gebouw op de achtergrond, dat dan niet in zijn geheel wordt afgebeeld? Bijvoorbeeld een foto van een aantal mensen met gebouwen op de achtergrond. De wet geeft aan dat als het gebouw daarin van ondergeschikte betekenis is, dat is toegestaan. Vrijheid van panorama geeft dus het recht om een foto van het werk van een architect, zoals het in de openbare ruimte staat, commercieel te gebruiken. In de wet is nog wel uitdrukkelijk bepaald dat van één architect maar enkele werken mogen worden gebruikt. Het is dus niet toegestaan om een compilatie te maken van al het werk van één architect. Wel is het toegestaan om een compilatie te maken van meerdere werken van meerdere architecten. Het geven van een overzicht van alle gebouwen in een bepaalde wijk in Amsterdam is dus gewoon toegestaan.
Referentiebeelden
Hoe zit het nu wanneer architecten foto’s van elkaars werk gebruiken? Architecten fotograferen zelf veel gebouwen en onderdelen ervan, ter inspiratie of om tijdens de selectiefase of ontwerpfase als referentiebeeld te gebruiken. Zolang de foto’s gebruikt worden ter inspiratie, dus voor eigen intern gebruik, is er niets aan de hand. Dat is zelfs uitdrukkelijk toegestaan in de Auteurswet. Deze foto’s mogen naar mijn mening ook gebruikt worden om aan een opdrachtgever te tonen, zodat deze zich kan uitspreken over een bepaalde stijl van ontwerpen. Daar benaderen we wel meteen een grens. Dit is in feite commercieel gebruik en in theorie kan de architect van het gebouw op de foto zich verzetten tegen gebruik van de foto, wanneer deze niet het gehele gebouw in de omgeving afbeeldt. Toch denk ik dat dat niet de vorm van commercieel gebruik is die snel zal worden verboden. In de praktijk zal het ook niet zover komen dat daar een probleem van wordt gemaakt.
Interieur
Omdat vrijheid van panorama slechts gaat over gebouwen en kunstwerken in de openbare ruimte, geldt dit recht niet voor het afbeelden van ander auteursrechtelijk beschermd werk. Bijvoorbeeld een ontworpen interieur, meubeldesign, een schilderij etc. Voor commercieel gebruik maken van afbeeldingen daarvan is toestemming nodig. In alle gevallen geldt dat wanneer (een onderdeel van) het werk van een architect of een kunstenaar wordt gebruikt als citaat, bijvoorbeeld bij een artikel over het werk van de architect of kunstenaar, daarvoor geen toestemming nodig is.
Tekst: Ruby Nefkens, advocaat intellectueel eigendom, ICT, architectuur, mode, kunst, media.
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 7 van 2015
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
architectuur,
panorama,
Ruby Nefkens,
stijl,
wet en regelgeving