De Meelfabriek

De Meelfabriek is een industrieel complex van dertien gebouwen op de hoek van de Oosterkerkstraat en de Zijlsingel in Leiden. Tot 1988 was op het terrein NV Meelfabrieken ‘De Sleutels’ v/h De Koster & CO. gevestigd. Deze meelfabriek was in de periode na de Tweede Wereldoorlog een van de grootste van Nederland.

De toekomst van het complex was na de sluiting van de meelfabriek in 1988 lange tijd onzeker. In 2000 werd het complex op de monumentenlijst geplaatst. Vanaf 2011 zal het verbouwd worden volgens een ontwerp van de Zwitserse Peter Zumthor. Na voltooiing zal het complex onder meer woonruimte, horeca, kantoor- en expositieruimtes omvatten.

Geschiedenis
De oorsprong van de meelfabriek is verbonden met twee personen. De eerste is Adriaan Koole, eigenaar van korenmolen De Oranjeboom, die in 1883 het terrein verwierf, een voormalig bastion aan de oostkant van het centrum van Leiden. In 1884 ging hij een vennootschap aan met Arie de Koster sr., handelaar in granen, zaden en meel. Samen zetten zij een voor die tijd uiterst moderne fabriek neer. Koole overleed in 1886, waarna de fabriek verder ging onder de naam ‘De Koster’.

In 1928 onderging de meelfabriek een volgende naamswijziging: NV Meelfabrieken ‘De Sleutels’, v/h De Koster & CO. (kortweg: De Sleutels). Tussen 1928 en 1947 werden onder meer een molengebouw, een meelpakhuis, een schoonmakerij, twee nieuwe silogebouwen, een dienstwoning en een kantoor-laboratorium gebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog maakte De Sleutels een periode van grote bloei door. Eind jaren 50 voorzag de fabriek in de behoefte aan meel van naar schatting twintig procent van de Nederlandse bevolking.
In 1964 werd De Sleutels overgenomen door het Rotterdamse bedrijf Meneba. Vanwege overcapaciteit werd de meelfabriek in 1988 gesloten.

Complex
Het complex bestaat uit dertien gebouwen, waaronder een ketelhuis, silo’s, gebouwen voor meelbewerking, een pakhuis en een kantoor met dienstwoning en fietsenstalling. De meeste gebouwen zijn ontworpen door architecten van het Leidse Bureau Mulder in een eclectische, functionalistische en zakelijk-expressionistische stijl.

Meerdere branden, in 1891 en 1901, verwoestten de oudste gebouwen van het complex. Het oudste gebouw dat er nu nog staat, is het ketelhuis uit 1896. Dit gebouw heeft – net als een graansilo uit 1904 – een constructie van gewapend beton in combinatie met een ijzeren skelet. Deze constructiemethode was in die tijd net nieuw. Het ketelhuis van W.C. Mulder is mogelijk het vroegste voorbeeld in Nederland van een gebouw met een dergelijke constructie.

Tien van de dertien gebouwen van het complex zijn erkend als rijksmonument. De overige drie gebouwen waren te jong om op de monumentenlijst geplaatst te worden. Hiertoe behoort ook de blikvanger van het complex, een silo van dertien verdiepingen uit 1955. De andere twee gebouwen die geen rijksmonument zijn, zijn een silo uit 1960 en een magazijn annex werkplaatsengebouw uit 1978.

Herontwikkeling
Na sluiting van de meelfabriek in 1988 lagen het terrein en de gebouwen erop er grotendeels ongebruikt bij. Meneba gebruikte het vooral als opslagplaats voor graan. Wat er uiteindelijk met de gebouwen op het terrein van De Sleutels moest gebeuren, was lange tijd onzeker. Het complex verdeelde de Leidse bevolking: een groot deel van de bevolking was voor volledige sloop, een ongeveer even groot deel was voor al dan niet gedeeltelijk hergebruik.

In 1996 werd een sloopaanvraag van Meneba afgewezen. De discussie over een bestemming voor het terrein duurde voort. De erkenning als rijksmonument in 2000 was een extra impuls voor hergebruik in plaats van sloop. In 2001 stelde de gemeente Leiden een aantal stedenbouwkundige eisen op. Zo moest het terrein opener en groener worden, met een groene verbinding tussen het Anker- en het Katoenpark, respectievelijk ten noorden en ten zuiden van het fabrieksterrein. Bovendien moest het water bereikbaar worden.

De nieuwe eigenaar van het terrein, Meelfabriek C.V. – een vennootschap van V.O.F. Meelhatten en de Leidse studentenhuisvester SLS Wonen – trok uiteindelijk de Zwitserse architect Peter Zumthor aan voor de herontwikkeling van de Meelfabriek. In zijn ontwerp gaat Zumthor zo veel mogelijk uit van de industriële structuren van de meelfabriek. De façades zullen wel flinke veranderingen ondergaan.

Het ontwerp van Zumthor voorziet in huur- en koopwoningen (lofts) en studentenhuisvesting. Er zal een café-restaurant gevestigd worden, en boven op het complex komt een bar-restaurant. Er komt een wellnesscentre, maar ook kantoor- en expositieruimte en een hotel. Verder zal het Huis van de Communicatie een plek krijgen.
In de loop van 2011 wordt begonnen met de bouwwerkzaamheden.