In het jaar waarin de Amsterdamse School haar eeuwfeest viert, opent museum Het Schip haar deuren in de voormalige school aan de Oostzaanstraat in de Spaarndammerbuurt. Na een restauratie en verbouwing naar ontwerp van SATIJNplus Architecten en met een nieuwe vaste tentoonstelling ontworpen door Designwolf krijgt de expressionistische architectuurstroming een museum op maat in een prachtige entourage.
Een bezoek aan Museum Het Schip is een belevenis: Je kunt in het postkantoor en een modelwoning Amsterdamse School interieurs bekijken en een blik werpen in een krotwoning in de container voor het postkantoor, een voorbeeld van de erbarmelijke huisvesting uit de tijd voordat woningcorporaties werden opgericht. De binnenplaats is nu ingericht met Amsterdamse School straatmeubilair en ook de voormalige school in het complex is nu aan het museum toegevoegd. Hier laat een vaste opstelling diverse aspecten van de architectuur- en kunststroming zien, en de context waarbinnen deze ontstond en floreerde. Ook komen er wisselende tentoonstellingen, geopend wordt met een expositie over de restauratie van het Schip zelf, een ontwerp van architect Michel de Klerk (1884-1923) en een van de boegbeelden van de Amsterdamse School.
Ontwerptalent De Klerk
Op een driehoekig kavel ontwerpt Michel de Klerk in 1917-1918 in opdracht van woningbouwvereniging Eigen Haard zijn derde complex arbeiderswoningen aan het Spaarndammerplantsoen, dat al snel Het Schip werd genoemd. De school die in 1911 aan de Oostzaanstraat was gebouwd, heeft De Klerk geïntegreerd in het totaal, onder andere door toevoeging van een extra verdieping. De totaalcompositie en de grote vormenrijkdom getuigen van het ontwerptalent van De Klerk en de detailleringen in metsel- en timmerwerk van het vakmanschap van de uitvoerders.
Sprookje
In 1920 is de bouw af en na De Klerks vroege dood in 1923 schreef een bewoonster in het dagblad Het Volk: ‘Hij is heengegaan, de man van onze woningen. Hoe zullen wij arbeidersvrouwen dezen stoeren werker gedenken, voor wat hij gedaan heeft voor onze mannen en kinderen. Is het niet heerlijk uit de vermoeienissen van den dag te komen in een huis gebouwd uit louter genot en huiselijk geluk? Is het niet of iedere steen je toeroept: Komt allen, gij werkers en rust uit in je huis, dat er is voor U. Is het Spaarndammerplein geen sprookje dat je als kind gedroomd hebt, omdat het iets was, wat voor ons kinderen niet bestond?’
De vreugde van deze vrouw om in het Schip te wonen, is in later jaren omgeslagen in kritiek op de geringe afmeting van de woningen, de gebrekkige voorzieningen en kleine ramen. In de jaren 70 is het complex gerenoveerd en nu vindt er weer een grootscheepse restauratie plaats. In 2014 verhuisde de school en verwierf Eigen Haard deze ruimte van het stadsdeel. De school is als eerste aangepakt en wordt nu verhuurd aan Museum het Schip. De grondige restauratie van het casco en renovatie van de 81 woningen, de museumwoning en het postkantoor vindt plaats onder leiding van Archivolt architecten en wordt op zijn vroegst in 2017 voltooid.
Herbestemming school
Harold Janssen van SATIJNplus Architecten werd in 2008 uitgenodigd door Museum het Schip voor een besloten prijsvraag om de school tot museum te verbouwen. ‘Onze aanpak in eerdere projecten, zoals de boekhandel in de Dominicanerkerk en de herbestemming van het Kruisherenklooster tot hotel, beiden in Maastricht, sprak de opdrachtgever blijkbaar aan,’ verklaart Harold Janssen de selectie van SATIJNplus voor deze opdracht. Het ontwerpproces verliep niet zonder slag of stoot: ‘Bureau Monumenten en Archeologie van de Gemeente Amsterdam wilde de bestaande structuur van gangen en lokalen behouden. Wij zijn daar tegenin gegaan, omdat we in dit gebouw de Amsterdamse School wilden ‘vieren’. Het utilitaire naargeestige karakter – Publieke Werken maakte het ontwerp van het oorspronkelijke tweelaagse schoolgebouw en heeft de uitbreiding van de school na de dood van Michel de Klerk ook zeer sober afgebouwd – moest daarom plaatsmaken voor een lichtere en zwieriger atmosfeer, die we meer vinden passen bij het ontwerp van De Klerk. Op de tweede verdieping heeft de rigide lokalenstructuur plaatsgemaakt voor grote tentoonstellingsruimten. Op de eerste verdieping hebben we de lokalenstructuur wel grotendeels moeten behouden.’
Driedeling
De begane grond is een ticket-free toegankelijke zone met receptie, winkel, educatieve ruimte en een lunchroom. De voormalige speelplaats is heringericht met Amsterdams School straatmeubilair en vrij toegankelijk. Op de eerste verdieping is de vaste opstelling van het museum en op de tweede verdieping zijn ruimten voor tijdelijke exposities.
In het ondiepere bouwvolume links op de plattegronden, de vroegere speellokalen, zijn tussenverdiepingen gemaakt en is een lift, noodtrappenhuis toegevoegd. Dit deel biedt ruimte aan techniek, opslag en kantoor. Voor de museale functie moest de fundering versterkt worden en de constructie verzwaard. De vloerhoogte is identiek gebleven. Een nieuwe staalconstructie is weggewerkt achter voorzetwanden, die mede zorgen voor een stabiele temperatuur en luchtvochtigheid. Bij eerdere verbouwingen zijn de vensters en deuren in de achtergevel vernieuwd. ‘Op de begane grond en eerste verdieping hebben we vensters geplaatst zonder roedeverdeling, maar op de tweede verdieping wilden we ook de gevel in de geest van Michel de Klerk reconstrueren,’ verklaart Janssen zijn keuze voor de gedeeltelijke reconstructie van de oorspronkelijke vensterindelingen.
Glazen gang
De kleuren in het trappenhuis en de terrazzovloeren zijn gebaseerd op bevindingen tijdens het destructief onderzoek. Een geheel nieuwe toevoeging — naast de lift — is een glazen verbindingsgang door het trappenhuis, waardoor er op de tweede verdieping een rondgang gemaakt kan worden.
Idealisme en liefde
De vaste expositie heeft als titel Amsterdamse School, verbeelde idealen. Onne Brouwer van Designwolf heeft in zijn interieurontwerp op diverse manieren aansluiting gezocht bij de Amsterdamse School. ‘Ik wil het idealisme, de liefde en de schoonheid van de Amsterdamse School tot uitdrukking brengen in de inrichting van de tentoonstelling. De liefde voor materialen, het ambacht en het detail in architectuur en meubels. De horizontale lijnen die op de gang het frame vormen van een tijdlijn, is een motief dat je vaak tegenkomt in gebouwen van De Klerk en tijdgenoten. Bij alle deuropeningen zwellen de lijnen op, net zoals het metselwerk van de plastische architectuur van de Amsterdamse School.’ Tussen die richels kunnen kaarten met foto’s en andere informatie geplaatst en gewisseld worden.
Themazalen
Aan de gang grenzen zes themaruimten:
- De verheffing van het volk, over de sociale achtergronden, met een krottenstraatje en een introductiefilm over de periode;
- Het architectenatelier, met drie tekentafels, een ladenkastenwand met reproducties van ontwerptekeningen van Amsterdamse Schoolgebouwen;
- Inspiratiebronnen, met de covers van het tijdschrift Wendingen, een arena van architectuurstijlen en quotes van architecten;
- Michel de Klerk, over zijn leven, ideeën, idealen en ontwerpen;
- Ambacht als kunst, met diverse toegepaste kunstvormen;
- Eenheid in verscheidenheid, met o.a. een slaapkamer ameublement van Piet Kramer en een eetkamer van De Klerk.
De ruimtes zijn zeer gevarieerd qua inrichting, afgestemd op het thema, en in de geest van de Amsterdamse School. ‘Er is enorm veel informatie, maar in elke ruimte heb ik een ook een interactief element opgenomen, bijvoorbeeld tekensjablonen, soundscapes, multitouchtafels, film, een blokkentafel, waarmee de bezoeker zelf aan de slag kan. Zo is het niet alleen informatief maar ook levendig en interessant voor alle leeftijden’ vat Brouwer zijn ontwerp samen.
Projectgegevens
Opdrachtgever: Museum het Schip
Architect: SATIJNplus Architecten
Interieur vaste collectie: Designwolf
Grafisch ontwerp: Marjolein Triesschijn
Lichtontwerp: Rapenburg Plaza
AV: Captain Video
Software ontwikkeling: Sylvain Vriens
Project management: Heske Dam
Tuinarchitect: Michael Daane Bolier
Interieurbouwer: Brandwacht&Meijer
Bruto vloeroppervlakte: 1200 m2
Realisatie: 2016
Tekst: Jacqueline Knudsen
Fotografie: Onne Brouwer (Designwolf) en Jacqueline Knudsen
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL #04 2016
Gerelateerd
Tags:
Amsterdamse school,
Designwolf,
Eigen Haard,
Michel de Klerk,
Museum het Schip,
SATIJNplus Architecten,
Spaarndammerbuurt