Leren van het Waterplein

Waterpleinen moeten een veerkrachtige oplossing zijn voor de wateropvang in de stad bij hevige regenval. Deze zomer werd in de Vogelbuurt in Tiel het tweede waterplein naar ontwerp van De Urbanisten geopend. De opdracht kregen ze naar aanleiding van hun ontwerp voor hun eerste waterplein, het Benthemplein in Rotterdam, dat eind 2013 werd geopend en wereldwijd aandacht kreeg in de pers. Overal kampen steden immers met wateroverlast en dit lijkt een goede oplossing. Zijn nu, na bijna drie jaar, de doelstellingen bereikt, werkt het Benthemplein naar behoren en is het een aantrekkelijke verblijfsruimte? En welke lessen uit Rotterdam verwerkten De Urbanisten in het waterplein in Tiel?

Voorheen was het Benthemplein, gelegen achter de Heer Bokelweg in het Rotterdamse Zomerhofkwartier, een saaie grijze steenvlakte. Met de komst van het Waterplein naar ontwerp van De Urbanisten kreeg het een dubbele functie: wateropvang bij stortbuien en de rest van de tijd een verblijfsgebied voornamelijk voor de omliggende MBOscholen. En dat is verreweg de meeste tijd, verzekert stedenbouwkundige Dirk van Peijpe van De Urbanisten: ‘Het plein is slechts 10% van het jaar in gebruik als wateropvang maar het is wel voor 60% gefinancierd met ‘rioolgeld’ door de Gemeente Rotterdam en het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard. Dat is niet zo gek, want het waterplein is voor gemeente én waterschap een goed en voordeliger alternatief voor de uitbreiding van de bestaande riolering.’ De hemelwaterafvoeren van de gebouwen rond het plein zijn afgekoppeld van het riool, het water gaat via het waterplein de grond in of wordt afgevoerd naar de singel.

Goed beheer cruciaal

Op een rustige nazomerochtend ziet het plein er vrolijk uit, overal lopen, zitten, hangen scholieren in het zonnetje. Van skateboarders nog geen spoor, die komen pas later in de middag, weten de scholieren te vertellen. Zelf zijn ze wel tevreden over het nieuwe plein, het is veel mooier dan het vroeger was, maar kritiek is er ook. Het grootste waterbassin staat soms dagen onder water, de waterafvoer lijkt niet optimaal en dat is jammer, want hier bevinden zich nu juist de sportgelegenheden. Dit bassin wordt gebruikt voor voetbal, basketbal, bootcamps, muziek- of theateruitvoeringen en openlucht kerkdiensten. Volgens Dirk van Peijpe is het technische probleem wel verholpen, een defecte klep in het diepste bassin is vervangen, waardoor de doorstroming naar behoren kan werken. Kán, want het blijft ook mensenwerk, ‘iemand moet natuurlijk wel vanuit een centrale plek de knoppen bedienen van de pompen die het bassin weer leegmalen. Als dat niet gebeurt, blijft het regenwater staan, zo simpel is dat. Goed beheer van de openbare ruimte is altijd belangrijk, maar bij een waterplein cruciaal.’ Ook qua vervuiling is een waterplein kwetsbaarder dan een gewoon plein, immers via goten wordt zwerfafval meegevoerd naar de diepere delen van het plein. Als je dan ook nog te maken hebt met een grote hoeveelheid zwerfvuil, achtergelaten door scholieren, dan vervuild het plein snel. Dirk van Peijpe: ‘De Gemeente zou gedifferentieerder moeten schoonmaken, er wordt ook vaker geveegd op drukke plekken zoals de Lijnbaan en het Schouwburgplein, maar ook plekken met veel scholieren zouden frequenter schoongemaakt moeten worden. En dan niet op maandagochtend, maar juist op vrijdag. Binnen de gemeente zijn er afspraken, dat er na hevige neerslag en ander gebruik van het diepe bassin schoongemaakt wordt, maar dat wordt verzuimd. We hebben het ontwerp wel degelijk zo gemaakt dat het plein goed onderhouden kan worden door de Roteb.’

Waterplein Tiel

In Rotterdam waren De Urbanisten niet alleen ontwerper, maar ook de esthetisch supervisor van de uitvoering, in Tiel niet. De ontwerpers hebben daar het plan voor het waterplein gemaakt tot en met DO, andere partijen maakten het bestek en begeleidden de uitvoering. Het integrale waterplan voor de Vogelbuurt is gemaakt door de gemeente Tiel, in samenwerking met de woningbouwcoöperaties en het Waterschap Rivierenland. Het voorziet in een nieuwe gescheiden rioleringssysteem, extra drainage, waterdoorlatende bestrating en infiltratie en dat in combinatie met groot onderhoud en sloop-nieuwbouw van woningen. Van Peijpe: ‘Het is uniek dat de problematiek zo integraal wordt aangepakt. Wij werden er in 2010 bij betrokken toen dit plan volop in uitvoering was, het waterplein is het sluitstuk van het herstructureringsproject. Voorheen was er geen echt plein. De ruimte ontstond na sloop van de bestaande kerk. De huizen en de basisschool rond het nieuwe waterplein zijn gerenoveerd of nieuw gebouwd.

Lessen uit Rotterdam

Hebben De Urbanisten hier naar aanleiding van de ervaringen in Rotterdam dingen anders aangepakt of ontworpen? ‘Het ontwerpprincipe van beide waterpleinen is hetzelfde: we maken verdiepte bassins voor wateropvang, in een ervan een vlak voor sport en spel, eromheen trappen en hellingen die de hoogteverschillen overbruggen. Met een waterplein maak je van een plat vlak een landschap met hoogteverschillen en diversiteit in bestrating en beplanting. Dat landschap biedt zich aan voor verschillend gebruik. In Rotterdam voornamelijk aan MBO-leerlingen die er chillen en sporten, skaters en op zondag kerkgangers. In Tiel spelen ook basisscholieren op het plein.’ Verschillen zijn er ook. ‘Het ontwerp in Rotterdam is ingewikkelder qua waterhuishouding, de ondergrondse technische infrastructuur had achteraf bezien eenvoudiger gekund.

Een les uit Rotterdam: probeer het zo landschappelijk mogelijk op te lossen, niet te technisch. Dus laat de zwaartekracht het werk doen en niet de kleppen en de pompen. Zo is het plein in Tiel minder kwetsbaar voor technisch falen dan het Rotterdamse waterplein. Het kon ook eenvoudiger, want het plein en de omliggende bebouwing zijn kleinschaliger.’ In Tiel kan 500 kuub water opgevangen worden tegen 1800 kuub in Rotterdam. Het plein in Tiel is in juli geopend. Extreme buien zijn er nog niet geweest. Eind september vond een evaluatie plaats. ‘We zijn we ter plekke gaan kijken en met de grote lijnen zijn we heel tevreden. Maar er zijn ook verbeterpunten: zo is de groenvoorziening niet met zorg aangelegd. Het groen ziet er slecht uit, er staat vooral onkruid. Nazorg van het groen is hard nodig. Zo’n voorziening vraagt na aanplant in het eerste jaar extra zorg, een grote droogteperiode is funest voor jonge aanplant, dan moet je extra bewateren. In het tweede jaar is dat al minder nodig en in het derde jaar moet het groen zonder intensieve zorg kunnen. Op dit moment kijken we met elkaar hoe we dit kunnen aanpakken, zodat er ook in Tiel een plein is, waar iedereen trots op kan zijn.’ infrastructuur had achteraf bezien eenvoudiger gekund. Een les uit Rotterdam: probeer het zo landschappelijk mogelijk op te lossen, niet te technisch. Dus laat de zwaartekracht het werk doen en niet de kleppen en de pompen.

Minder kwetsbaar

Zo is het plein in Tiel minder kwetsbaar voor technisch falen dan het Rotterdamse waterplein. Het kon ook eenvoudiger, want het plein en de omliggende bebouwing zijn kleinschaliger.’ In Tiel kan 500 kuub water opgevangen worden tegen 1800 kuub in Rotterdam. Het plein in Tiel is in juli geopend. Extreme buien zijn er nog niet geweest. Eind september vond een evaluatie plaats. ‘We zijn we ter plekke gaan kijken en met de grote lijnen zijn we heel tevreden. Maar er zijn ook verbeterpunten: zo is de groenvoorziening niet met zorg aangelegd. Het groen ziet er slecht uit, er staat vooral onkruid. Nazorg van het groen is hard nodig. Zo’n voorziening vraagt na aanplant in het eerste jaar extra zorg, een grote droogteperiode is funest voor jonge aanplant, dan moet je extra bewateren. In het tweede jaar is dat al minder nodig en in het derde jaar moet het groen zonder intensieve zorg kunnen. Op dit moment kijken we met elkaar hoe we dit kunnen aanpakken, zodat er ook in Tiel een plein is, waar iedereen trots op kan zijn.’

Depaving

Waterbuffering in bassins zijn een goede oplossing, maar De Urbanisten integreren meer methoden om waterlast te voorkomen in hun ontwerpen, zoals het onttegelen (depaving), toepassing van Rain(a)Way tiles (van Fien Dekker), beplanten van gevels en voorheen verharde straatdelen. Doel is het riool te ontlasten en regenwater directer af te voeren in grond of omliggende grachten, sloten of rivieren.

Dit artikel werd gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 5 van 2016