Ontwerpen voor ouderen met dementie

Omdat kennis rond ontwerpen van een woonomgeving voor ouderen met dementie erg versnipperd is en er veel onduidelijkheid bestaat over de ontwerpuitgangspunten, bundelde Bureau Kroner architecten eigen inzichten en ervaringen op dit vlak in een open source website. Kroner doet dit in de overtuiging dat met eenvoudige, doeltreffende maatregelen enorme verbeteringen mogelijk zijn. Ook in bestaande wooncomplexen. Kennis bundelen en delen is het motto.

Bureau Kroner is sinds een jaar of vijf actief op het terrein van ontwerpen voor ouderen met dementie. Directe aanleiding was dat vrijwel iedereen vlak voor de crisis dacht dat al die oude zorgcomplexen uit de jaren zestig, zeventig en tachtig gesloopt zouden worden door de scheiding van wonen en zorg. Niemand is meer geïnteresseerd in die panden, was de gedachte. Woningbouwverenigingen – vaak eigenaar van zorgcomplexen – hadden nieuwbouwplannen voor die locaties. Door de crisis belandden alle plannen in de vrieskast.

Transformatieopgave

‘Maar er moest toch iets gebeuren’, zegt architect Mark Graafland. ‘Er woonden mensen in die complexen, ze waren brandonveilig en vaak bouwvallig. Zo ontstond er ineens een transformatieopgave omdat de zorginstanties zagen dat hun complexen in elk geval moesten voldoen aan de eisen van deze tijd. Juist voor die zware zorg. Anderzijds hielden ze door de letterlijke scheiding van wonen en zorg woningen over die ze op een nette manier in de markt wilden zetten. Dat werd voor ons ineens een interessante extra opgave omdat we als bureau gespecialiseerd zijn in transformeren en aanpassen van gebouwen in de bestaande stad. Gevolg hiervan was dat Bureau Kroner naast de reguliere transformatieopgave ook betrokken raakte bij het herinrichten van bestaande zorgcomplexen. Dikwijls kwam dat neer op de begane grond meer in contact met de wijk brengen door allerlei sociale functies in de plint onder te brengen en van de eerste verdieping een gesloten psycho-geriatrische afdeling maken. De bovenliggende woningen werden samengevoegd en in de markt gezet. ‘Dat wij gingen ontwerpen voor ouderen met dementie, is dus een rechtsreeks gevolg van de crisis en de regeringsmaatregel om wonen en zorg financieel te scheiden.’ De getransformeerde panden bleken erg in trek te zijn. Ze hadden een nieuwe uitstraling en goede tweekamerwoningen door het samenvoegen van de oude eenkamerunits.‘Aantrekkelijk dus voor mensen die niet gemakkelijk meer kunnen traplopen en maar weinig mantelzorgers om zich heen hebben. Ze kunnen er zelfstandig wonen zo lang het gaat, maken gebruik van de voorzieningen en als er toch een zorgbehoefte ontstaat, is die binnen handbereik. Tegelijk kwamen we in aanraking met de eisen die gelden voor een gesloten verdieping voor bewoners die zwaar dement zijn en dat bleek ingewikkelder dan we dachten.’

Ervaringsverhalen versus onderzoek

In de gesprekken met zijn opdrachtgevers ontdekte Graafland dat iedereen ideeën heeft over wonen op een gesloten afdeling voor dementerende ouderen. ‘Men meent te weten wat wel en niet goed is voor de bewoners, maar goed onderbouwde kennis over ontwerpen voor ouderen met dementie ontbreekt vaak.’ Voor Graafland reden genoeg om met een team binnen het bureau te gaan uitzoeken welke ontwerpeisen gelden voor mensen met dementie. ‘We lazen wetenschappelijke literatuur en onderzochten bestaande
projecten. Zo kwamen we tot heel andere conclusies dan de gemiddelde locatiemanager die de inrichting van een gesloten afdeling benaderde als zijn eigen huis. ‘Ik hou niet van rood’, of ‘rood is een prikkelrijke kleur. Dat is niet goed voor mensen met dementie’, was wat we vaak hoorden. Graafland wilde geen mening, maar weten hoe het echt zit. Wat is het effect van kleur op mensen die zwaar dement zijn, wat doet verlichting, hoe ga je om met de routes in een pand, waren vraagstukken die hij bestudeerde. ‘We leerden onder meer dat prikkels door kleur ook goed kunnen zijn. Zo zijn we stap voor stap kennis gaan verzamelen waarmee we onze ontwerpopdracht objectief konden onderbouwen en ontstond het idee van een website over ontwerpen voor mensen dementie.’

Open source

Van meet af aan stond vast dat het een open source website moest worden. De inhoud bestaat op de eerste plaats uit een bundeling van de eigen kennis en ervaring, samen met alle informatie die het bureau opdeed in de samenwerking met verschillende partijen. ‘Op die manier willen we kennis vanuit de zorg, architectuur, bouwtechnologie en wetenschap bundelen’, zegt Graafland. ‘Daarnaast komen we graag in contact met zoveel mogelijk andere betrokkenen en deskundigen. Wat zijn hun verhalen, wat kunnen we van elkaar leren en op welk vlak moeten we onze kennis bijstellen, vernieuwen en uitbreiden.’ Volgens hem is werken voor mensen met dementie een complexe ontwerpopgaaf. Snappen waarover het gaat en dat tot in het kleinste detail uitwerken, daar gaat het om. ‘Om een dergelijk ontwerpopdracht tot een goed einde te brengen, moet je echt anders gaan denken dan je gewend bent. Mensen die leiden aan dementie ervaren hun leefomgeving fundamenteel anders dan mensen die niet aan die aandoening leiden en daar heb je als architect maar rekening mee te houden.

Geldverspilling

De bureauwebsite ontwerpen en met content vullen, kostte Graafland ruim twee jaar. Daarnaast is een medewerker van zijn bureau per maand een volle werkdag druk met onderhoud. Toch ziet hij deze activiteit niet als geldverspilling. ‘Afgelopen jaren heb ik fors geïnvesteerd in hoe en door wie de website van Bureau Kroner gevonden kan worden. Die investering betaalt zich dubbel en dwars terug. Inmiddels halen we een kwart van onze opdrachten binnen via de website. Dat zijn altijd opdrachtgevers waarmee we goed kunnen samenwerken omdat ze ons kiezen op basis van waar we als bureau voor staan. Hetzelfde geldt voor de nieuwe website ontwerpenvoordementie.nl. Ook die kost weliswaar tijd, maar het achterliggende, zakelijke idee is dat hij ook uitstraalt wat wij als bureau belangrijk vinden. En uit de reacties die bezoekers op de site achterlaten, merken we dat ons initiatief aanslaat.’

Tekst: Peter de Winter
Illustraties: Bureau Kroner
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL 3/17