De bakstenen van steenfabriek Vogelensangh in Deest zijn uniek: gebakken in de laatst overgebleven kolengestookte ringoven van Nederland. ‘Bakstenen die ambachtelijk ogen en historie in zich dragen’, omschrijft architectenbureau Mecanoo. De stenen werden gebruikt bij de restauratie van bijvoorbeeld het Rijksmuseum en Jachtslot Hubertus, maar zitten ook op de gevel van de nieuwste vestiging van Primark aan het Damrak. Marcel Arts van der Zanden, samen met zijn broer Han eigenaar van de fabriek: ‘Dit zijn echt stenen voor liefhebbers, bakstenen die eruit springen. Geen bulkmateriaal.’
Steenfabriek Vogelensangh
Wie vanuit Deest richting steenfabriek rijdt, ziet twee hoge schoorsteenpijpen de lucht in prikken. Links de moderne, metalen schoorsteen van de dakpannenfabriek van Wienerberger. Rechts de gemetselde rode schoorsteen met fraaie sierkop van steenfabriek Vogelensangh. In een contrasterende kleur zijn in die monumentale bakstenen pijp twee sierranden gemetseld en het jaartal waarin de fabriek en schoorsteen werden opgericht: 1919.
Nieuw ontvangstgebouw
Volgend jaar bestaat de fabriek (een rijksmonument) 100 jaar. De afgelopen jaren is er veel geïnvesteerd: een groot deel van de oven werd twee jaar geleden gerestaureerd. Architectenbureau Bedaux de Brouwer ontwierp in 2015 een nieuw kantoor, dat uitkijkt op de monumentale steenfabriek. Het is een driedimensionaal visitekaartje voor de productie van Vogelensangh: een strak en modern gebouw met veel glas, opgebouwd uit de eigen, traditionele, handgevormde bakstenen. Van binnen heeft het nieuwe ontvangstgebouw een prachtig gewelfd gemetseld plafond, een verwijzing naar de ringoven. Het eigentijdse kantoor vormt een fraai contrast met de oude fabriek 100 meter verderop. Dat is een langgerekt bakstenen volume waarin het hele productieproces plaatsvindt, van stenen vormen tot en met drogen en bakken. Op de kopse kant staat de schoorsteen van 42 meter hoog. Het gebouw dateert uit oprichtingsjaar 1919 en heeft een, zo lijkt het, onheilspellend golvend rood pannendak. Niks aan de hand, verzekert Arts van der Zanden. ‘De steunberen van het dak staan op en in de oven en die krimpt en zet uit door de hitte, daardoor krijg je die trekkingen. De constructie is erop berekend.’
Arbeidsintensief
Het vorige kantoor had nog het meeste weg van ‘een oude voetbalkantine’, omschrijft Marcel Arts van der Zanden. Dit is een beter passende omgeving om de tientallen klanten te ontvangen, die hier elke week langs komen. Een bezoek aan de steenfabriek hoort erbij, vinden de eigenaren. ‘Hier zie je wat er gebeurt, hoeveel mensen er aan het werk zijn, dat de stokers die 24 uur per dag aanwezig zijn en dat alle stenen op het eind met de hand worden gesorteerd bijvoorbeeld. Dat is emotie en zorgt natuurlijk voor extra sjeu. Als je dat hebt gezien dan snap je ook waarom het eindproduct meer kost. Dit is bijzonder arbeidsintensief.’ Wie in de fabriek zelf komt, krijgt even het idee dat de tijd heeft stil gestaan.
Vogelensangh stenen
Her en der transportbanden met klei, vormen worden gevuld en leeg gekiept, mensenhanden stapelen stenen op pallets. Die stenen verdwijnen op een steekwagen de oven in: een ringoven van baksteen met meerdere toegangspoorten. Op de zolder boven die tunnels is in ploegendiensten 24 uur per dag, 7 dagen per week, altijd een stoker aanwezig. Het vuur brandt inmiddels al 30 jaar ononderbroken. Elk half uur gaan er verse kolen op het vuur. Een filter zorgt ervoor dat de rookgassen worden gereinigd voordat ze via de schoorsteen de fabriek verlaten. De ringoven van Vogelensangh brandt op vetkolen uit Colombia en Venezuela. ‘Dat is een betere kwaliteit dan de kolen uit bijvoorbeeld Polen. Deze branden helemaal op, geven weinig afval-assen en hebben een hele hoge verbrandingsgraad.’ Die hoge temperatuur (1080 graden Celsius) zorgt weer voor de karakteristieke ‘sintering’ van de Vogelensangh stenen. Een glazuurachtig effect, dat moderne fabrieken proberen te bereiken door het toevoegen van kleurstoffen en engobes.
Natuurlijke kleurschakeringen
Een veel geroemd kenmerk van de robuuste stenen uit deze fabriek is de diepte van de kleuren en de veelheid aan natuurlijke kleurschakeringen binnen stenen die van dezelfde klei zijn gemaakt. Architectenbureau Mecanoo werkt daarom graag met de stenen van Vogelensangh, zegt architect Arne Lijbers van Mecanoo. ‘Met deze stenen krijg je meer diepte en tekening op je gevel. Het is allemaal niet kaarsrecht en heel anders dan machinaal geperste stenen. De stenen tonen ambachtelijkheid en dragen een soort van historie in zich.’ Lijbers: ‘Bij een ontwerp van ons in de binnenstad van Leiden, krijgt zo’n nieuwe toevoeging door deze stenen meer verbinding met de historische gebouwen in de omgeving.’
Ambachtelijk proces
De stenen blijven hier op één plaats staan tijdens het bakproces, dat zo’n tien dagen duurt. Het is het vuur dat zich boven de stenen verplaatst door de ringvormige tunnel waardoor de stenen met wisselende temperaturen te maken krijgen. De eigenaren: ‘De bovenste stenen van een stapel zitten dichter bij het vuur. Die worden veel heter en uiteindelijk ook donkerder dan de onderste. Sommige stenen trekken zelfs krom doordat de enorme hitte tegen het smeltpunt aan zit.’
Restauratieprojecten
Architect Hans Ruijssenaars wilde een aantal jaar geleden júist die bijzonder vervormde bovenste stenen gebruiken voor het Maagjesbolwerk in Zwolle. ‘We hebben een tijd moeten sparen voor we genoeg stenen hadden voor dat project.’ De keuze voor de ambachtelijke en arbeidsintensieve manier van werken betekent dat de Vogelensangh bakstenen duurder zijn dan die uit een moderne steenfabriek. Het product wordt vaker voor utiliteitsbouw dan voor woningen ingezet. ‘En voor restauratieprojecten natuurlijk.’ Het Mauritshuis, het Rijksmuseum, de Hermitage, jachthuis Sint Hubertus, allemaal gerestaureerd met deze stenen. Maar ook de nieuwe Primark aan het Damrak (Rijnboutt architecten en Robert Stern Architecten) is gemetseld van stenen uit Deest.
Industriedorp
Deest ligt in het Land van Maas en Waal, de kleiputten in de uiterwaarden van de rivieren zijn vlakbij. Die leveren rood-, geel- en bronsbakkende klei. Vogelensangh mengt er wat Duitse Westerland doorheen ‘voor betere droging en vorming’. Deest is ‘het Liverpool van het land van Maas en Waal’, duidt Han Arts van der Zanden. Te midden van de overvloedige agrarische bedrijvigheid in de regio, nam Deest als industriedorp altijd een afwijkende positie in. Nog steeds is er een grote scheepswerf en werken veel mensen uit de omgeving in de dakpannenfabriek van Wienerberger en in de steenfabriek van Vogelensangh.
Maatwerk
De kracht van hun product zit ‘m in de uniciteit, en het feit dat architecten en opdrachtgevers naar de fabriek komen en daar zien wat er allemaal mogelijk is. Mecanoo liet voor een project in Sittard bijvoorbeeld mergel door de klei mengen. ‘Daardoor krijg je meer koppeling met de lokale context.’ Arts van der Zanden: ‘Architecten kunnen hier hun eigen sortering uitzoeken: het type steen, de vorm, maar ook de kleuren of de mix. We kunnen samen met hen bekijken wat er kan, welk effect ze zoeken en wat dat bijvoorbeeld voor de plaatsing van de stenen in de oven betekent.’ De mate van sintering, het toevoegen van zaagsel voor het bakken waardoor groeven in de stenen ontstaan of juist wat zand erdoor: de variatie is enorm. De liefde voor bakstenen floreert binnen hun familie al vier generaties, zeggen beiden broers. ‘Van niets, iets maken, zo’n 100 procent natuurproduct, dat is mooi.’
Fotobijschriften
1. Wie vanuit Deest richting steenfabriek rijdt, ziet twee hoge schoorsteenpijpen de lucht in prikken. De moderne, metalen schoorsteen van de dakpannenfabriek van Wienerberger en de gemetselde rode schoorsteen met fraaie sierkop van steenfabriek Vogelensangh. In een contrasterende kleur zijn sierranden gemetseld en het stichtingsjaartal van de fabriek: 1919 • Foto Anka van Voorthuijsen.
2. Handmatig gevormde stenen worden gebakken in een ringoven van baksteen met meerdere toegangspoorten.
3. Op de zolder boven die tunnels is in ploegendiensten 24 uur per dag, 7 dagen per week, altijd een stoker aanwezig. Het vuur brandt nu al 30 jaar ononderbroken. Elk half uur gaan er verse kolen op het vuur • Foto’s Vogelensangh.
4. Na het bakken worden alle stenen met de hand gesorteerd. Het productieproces is bijzonder arbeidsintensief, daarom is het eindproduct duurder.
5. Vogelensangh stenen zijn toegepast in de gevels van de Primark aan het Damrak in Amsterdam, een ontwerp van Rijnboutt architecten en Robert Stern Architecten.
6. De bovenste stenen van een stapel worden in de ringoven veel heter dan de onderste. Sommige stenen trekken zelfs krom doordat de enorme hitte tegen het smeltpunt aan zit.’ Architect Hans Ruijssenaars wilde een aantal jaar geleden júist die bijzonder vervormde bovenste stenen gebruiken voor het Maagjesbolwerk in Zwolle. Sindsdien worden die speciale stenen vaker toegepast • Foto’s Vogelensangh.
7-9. Mecanoo architecten is een fervent gebruiker van de stenen van Vogelensangh.
7. Rabobank Westelijke Mijnstreek Adviescentrum, Sittard. Hier is mergel door de klei gemengd • Foto Toin Crutzen.
8. Leo Kanner College, Leiden. De ambachtelijke stenen zorgen verbinding van de nieuwbouw met de historische gebouwen in de omgeving • Foto Mecanoo.
9. Woningbouw Vondelparc Utrecht • Foto Christian Richters.
10-15. Ontvangstpaviljoen Steenfabriek Vogelensangh in Deest, ontwerp Bedaux de Brouwer Architecten. Het ontwerp laat zowel in het exterieur als interieur de tijdloze, ambachtelijke schoonheid van de handvormsteen tot zijn recht komen. De gewelfde metselwerk plafonds zijn geïnspireerd op de ringoven • Foto’s Michel Kievits.
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 3 van 2018
Gerelateerd
Tags:
bakstenen,
fabriek,
Mecanoo architecten