In rijksmonument Het Waterloopbos experimenteren RAAAF en Atelier de Lyon met een radicale aanpak om gebouwd erfgoed te transformeren; de ontwerpers zetten de zaag in het voormalige golfbassin, waarna de natuur het bouwwerk de komende decennia zal veranderen in een ruïne. Welke kwaliteit levert dat op?
Waterloopbos bij Marknesse
Zo uit een sprookjesboek gevallen leek het Waterloopbos bij Marknesse, in de Noordoostpolder, toen ik het in 2015 voor het eerst bezocht, naar aanleiding van het Europees Jaar van het Industrieel Erfgoed. Op deze plek bouwden de ingenieurs van het Waterloopkundig laboratorium in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw gigantische schaalmodellen om ontwerpen voor havens, dammen en delta’s te testen; delegaties vanuit de hele wereld kwamen hier kijken wat de Nederlandse ingenieurskunst vermag. Nadat het werk in de jaren zeventig en tachtig verplaatst was naar hallen en computers, werd het gebied in 1996 verlaten, waarop de natuur het overnam; je vindt er bijzondere planten, libellen en vlinders, op de achtergrond hoor je het gekabbel van het water en dan zijn er nog die woest-romantische openluchtmaquettes, overwoekerd door het groen.
Kunstwerk Deltawerk //
Met hun kunstwerk Deltawerk //, dat de nieuwe entree vormt tot het 120 hectare grote terrein, hebben Studio RAAAF en Atelier de Lyon deze plek getransformeerd tot een sublieme ervaring. De ontwerpers hebben het voormalige golfbassin, een zeven meter hoge, tweehonderdvijftig meter lange betonnen bak, die verstopt lag in een aarden wal, uitgegraven. Vervolgens zijn ze de betonnen muren met een cirkelzaag te lijf gegaan. De zevenentwintig uitgezaagde platen hebben ze negentig graden gedraaid en gekanteld, zodat je nu dwars door de betonnen bak heen kijkt en het bos in kan lopen. De platen zien er uit als een rij reusachtige dominostenen, die tijdens het omvallen zijn ‘bevroren’. De enormiteit van het bouwwerk, dat door de reflectie in het water nog groter lijkt, boezemt ontzag in. De mystieke sfeer en het brute materiaal roepen associaties op met Stonehenge of Maya-tempels. Het is angstaanjagend mooi om tussen de metershoge constructie door te lopen, en onder de schuine platen te staan, die als een zwaard van Damocles boven je hoofd hangen; je wordt er stil van.
Insel Hombroich
Deltawerk // is de eerste, ambitieuze stap in de herontwikkeling van het Waterloopbos, sinds 2002 in bezit van Natuurmonumenten; daarvoor was het in handen van een projectontwikkelaar die er vakantiebungalows wilde bouwen. Omwonenden kwamen in opstand, de natuur werd gered en het terrein opengesteld voor publiek. Maar een plan voor de toekomst van het vervallen erfgoed ontbrak aanvankelijk. Het was architect Madeleine Maaskant, in 2010 bij Natuurmonumenten aangetreden als hoofd van de afdeling Gebouwen, die zich sterk maakte voor de ontwikkeling van een overkoepelende visie voor het bos en zijn bouwwerken. Ter inspiratie bezocht ze samen met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) het Duitse Insel Hombroich, een museum in de openlucht waar kunst, (wandel) natuur en architectuur hand in hand gaan, en dat uitgroeide tot een topattractie. Het overtuigde hen om te ‘Kiezen voor Karakter’, zoals de Visie Erfgoed en Ruimte (2011) van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heet. Deze visie is gericht op het integreren van cultuurhistorie in ruimtelijke (her) ontwikkelingen; hoe kun je het verhaal van het Waterloopbos opnieuw vormgeven?
Hardcore Heritage
In 2013 – het gebied is dan op de nominatielijst voor rijksmonumenten gezet, bureau Steenhuis Meurs werkt aan een culturele waardebepaling – krijgt Ronald Rietveld van RAAAF van de RCE de tip om er eens te gaan kijken en zich in die vraag te verdiepen. De RCE heeft gezien hoe de ontwerpers met hun strategische visies en gedurfde ingrepen nieuwe ontwikkelingen in gang weten te zetten rond vergeten gebouwen en gebieden. Met hun doorgezaagde bunker langs de A2 bij Culemborg (2012) gaven ze letterlijk een nieuwe inkijk in het militair erfgoed. Paradoxaal genoeg leidde deze brute ingreep ertoe dat dit gemeentelijk monument tot rijksmonument benoemd werd. Hardcore Heritage noemt RAAAF deze aanpak: door doelbewuste destructie en radicale verandering van de context worden heden, verleden en toekomst met elkaar verbonden.
Deltagoot
De ontwerpers zijn meteen wild enthousiast over het Waterloopbos; vooral de Deltagoot, die op dat moment nog gebruikt wordt om tsunamihoge golven op te wekken, spreekt tot de verbeelding. Samen met kunstenaar Erick de Lyon melden ze zich bij Natuurmonumenten, met een ‘ongevraagd advies’ dat ze mogen uitwerken tot een toekomstvisie. Ze presenteren twee opties. Hun droomscenario is om het bos te herontwikkelen tot het Wereld Water Laboratorium, dat Nederland opnieuw op de kaart moet zetten als grootheid op het gebied van waterbouwkunde; denk aan de betrokkenheid van Nederlandse architecten en ingenieursbureaus bij het programma Rebuild by Design voor de Amerikaanse oostkust, waar orkaan Sandy in 2012 een ramp aanrichtte. Een langetermijnvisie waarvoor veel verschillende partijen – bedrijven, overheden, lokale ondernemers – nodig zijn en dat forse investeringen vergt. Natuurmonumenten ziet dan ook meer in plan B, dat ‘Experimenteel Conserveren’ heet. Het idee is om essentiële elementen uit de modellen en het landschap overeind te houden en hiermee het verhaal van het Waterloopbos ervaarbaar te maken; met geld van de Postcodeloterij is eerder al een aantal schaalmodellen weer zichtbaar gemaakt en een wandelroute aangelegd. Andere delen van het openluchtlaboratorium worden niet gerenoveerd of gesloopt. De Deltagoot, het grootste schaalmodel, strategisch gelegen aan de rand van het bos naast de parkeerplaats, krijgt een sleutelrol als icoon en publiekstrekker; Natuurmonumenten hoopt er in 2026 jaarlijks 200.000 dagjesmensen mee te trekken. Hieruit volgt in 2016 de kunstopdracht.
Geschiedenis Deltagoot voelbaar gemaakt
De kracht van Deltawerk // is hoe het een spectaculaire zintuigelijke ervaring combineert met ruimte voor contemplatie – passend bij de plek midden in de natuur. De ontwerpers zijn erin geslaagd om de geschiedenis en oorspronkelijke doel van de Deltagoot en het Waterloopbos voelbaar te maken: ‘het streven naar een onverwoestbare delta’, zoals architect Ronald Rietveld het omschrijft. Hij is gefascineerd door deze periode in de waterstaatgeschiedenis, ‘waarbij de allerzwaarste middelen waren geoorloofd om de zee te bedwingen’. Door de aarden wal rond de betonnen muren te verwijderen en de muren door te zagen, zie je welke immense constructie nodig was om de kracht van de golven op te vangen: tachtig centimeter dik beton gevuld met grof grint en stalen wapeningsstaven, die je nu ziet in de snedes, en kunt aanraken. Tegelijk werpt het kapot gemaakte ‘Deltawerk’ een kritische vraag op: is het idee van onverwoestbaarheid nog houdbaar met de stijgende zeespiegel? Door het bassin uit te graven, staat het nu zelf deels onder water. Dat wil niet zeggen dat de ontwerpers het vertrouwen in de Nederlandse waterbouwkunde hebben verloren; de gekantelde platen duiden eerder op een kanteling in het Hollandse ‘geloof’ in de maakbaarheid van ons landschap. Draaide waterbouwkunde van oorsprong om het temmen van de elementen, tegenwoordig zie je steeds meer projecten waarbij we bouwen mét de natuur; denk aan de Zandmotor, een kunstmatige zandbank voor de kust tussen Ter Heijde en Kijkduin in de vorm van een schiereiland, of de Nieuwe Afsluitdijk, die in de toekomst bij extreem hoog water mag overstromen.
Actieve ruïne-vorming
RAAAF en Atelier de Lyon zien ook een nieuwe rol voor de natuur weggelegd bij de herbestemming van erfgoed. Enerzijds omdat het financieel onhaalbaar is om alle schaalmodellen op te knappen, anderzijds omdat de overwoekerde bouwwerken in het Waterloopbos tonen dat er iets prachtigs kan ontstaan als je de natuur zijn gang laat gaan. In dit project wordt dat een strategie: actieve ruïne-vorming. De betonnen platen zijn doelbewust ‘open’ gestraald zodat planten zich eraan kunnen hechten; zo zullen ze in de loop der tijd begroeid raken met mossen en varens. Het maakt nieuwsgierig naar de toekomst; hoe zal het kunstwerk er straks uitzien, en hoe zal het gebied zich verder ontwikkelen? Een extra reden om het Waterloopbos regelmatig te blijven bezoeken.
Gerelateerd
Tags:
atelier de Lyon,
RAAAF