In Nederland blijft de ontwikkeling van woningbouw voor mensen met een autistische aanleg achter. Mensen met autisme hebben veel baat bij een prikkelarme woning waarin ze tot rust kunnen komen. Voor haar afstudeerproject aan de TU Delft heeft Laura van Beek de woonbehoeften onderzocht en een toolbox samengesteld van stedenbouwkundige en architectonische elementen die gebruikt kunnen worden in het ontwerpen voor mensen met een autistische aanleg. Daarmee heeft ze een hofje ontworpen in de binnenstad van Leiden, een prikkelarme omgeving met een hoge architectonische kwaliteit. Haar onderzoek en ontwerp zijn beoordeeld met een 9.
In Nederland is veel aandacht is voor mensen met autisme. Het speciaal onderwijs biedt voor deze doelgroep een stimulerende omgeving om te leren. Daarnaast zijn er veel verschillende mogelijkheden in werkomgeving. Er lijkt echter één belangrijk element achter te blijven: woningbouw. De huidige huisvesting is vaak gericht op groepswonen met begeleiding in huis. Deze woningen zijn veelal gehorige rijtjeshuizen die worden voorzien van een praktische linoleumvloer, daar houdt het vaak op.
Ik ben van mening dat mensen met autisme veel baat hebben bij een stimulerende basis. Een woning waarin ze zichzelf kunnen blijven ontwikkelen en tot rust kunnen komen van de prikkels die ze gedurende de dag hebben ervaren. Omdat mijn tweelingzusje autisme heeft, geeft dit nog een extra persoonlijke lading. Voor haar betekent dit dat ze erg gevoelig is voor harde geluiden, zoals vuurwerk of blaffende honden. Ze is heel sociaal en babbelt graag met iedereen, maar kan ook snel overvraagd zijn. Ze is redelijk zelfstandig, maar heeft soms behoefte aan bevestiging.
Oase van rust in binnenstad Leiden
In mijn afstudeerproject heb ik me gefocust op het ontwerpen van een hofje in de binnenstad van Leiden: op de Kaasmarkt. Dit is nu een kleine parkeerplaats. Op deze locatie staat ook een uit 1930 stammend schoolgebouw, nu een verzameling van ateliers. In het ontwerpproject is dit gebouw geïntegreerd mee ontworpen. De doelgroepen voor de woningen zijn mensen met autisme en daarnaast ook starters, zodat het tot een diverse woonomgeving leidt. Aangezien het autistisch spectrum zeer veel uitingen kent, heb ik me gefocust op degenen die zich op de grens van zelfstandig en onzelfstandig bevinden. Zij zijn te zelfstandig voor de eerder genoemde groepswoonvormen, maar zijn niet zelfstandig genoeg om volledig onafhankelijk te leven. Uit vragenlijsten door de Nederlandse Vereniging van Autisme laat 40% van de ondervraagden weten dat zij een dergelijke vorm van onafhankelijk wonen wensen.
Woningbouw voor mensen met een autistische aanleg
Het hofje bestaat uit zelfstandige woningen, waarbij het doel is geweest om te zorgen dat de woning de bewoner kan ondersteunen in de ontwikkeling van onafhankelijkheid, zodat er minder begeleiding nodig is. Naast woningen is er in het schoolgebouw is ook een gemeenschappelijke ruimte gehuisvest. Hier zal een begeleider aanwezig zijn voor grotere vragen en/of problemen. Daarnaast is er de mogelijkheid voor de bewoners om hier samen met anderen te eten en te kletsen. Een lunchroom in het hofje is open voor iedereen en zorgt voor meer aansluiting op de buurt. De bewoners kunnen hier eventueel ook werken. De centrale locatie zorgt voor veel onafhankelijkheid voor de bewoners, omdat een groot aantal voorzieningen vlakbij is. De opzet van het hofje zorgt echter voor een vredige, stille oase in de stad, samen met een gevoel van inclusie.
Thema’s en ontwerptools
Thema’s uit mijn vooronderzoek heb ik gevolgd in de ontwerpfase. Deze thema’s zijn: zintuiglijk, ruimtelijk en sociaal. Ontwerpuitingen binnen deze thema’s ondersteunen gezamenlijk drie speerpunten die belangrijk zijn in het ondersteunen van onafhankelijkheid. Deze speerpunten zijn: comfort, routine en zelfvertrouwen. Binnen de genoemde thema’s zijn er verdere specifieke elementen benoemd, welke verder zijn gebruikt als ontwerptools. Deze elementen zijn binnen het zintuiglijke thema: kleur/licht, geluid, textuur en geur. Binnen het ruimtelijk thema vallen: lay-out, wayfinding en personalisatie. Als laatste vallen privacy en sociale interactie binnen het sociale thema. Tevens is bij het ontwerp nog een nieuw thema aangekaart, namelijk dat de aanwezige natuur niet plaats hoeft te maken voor architectuur.
Constructie en bouwfysica
Op de locatie staan platanen die de omwonenden erg waardevol achten. Het gebouw vormt zich om deze bomen heen, als een massa waar inkepingen zijn gemaakt. Daarnaast zijn de bouwmassa’s geplaatst op schroeffunderingen: deze kunnen tussen de boomwortels door worden geschroefd en de bodem wordt hiermee zo min mogelijk beroerd. Als resultaat lijkt het gebouw iets te zweven boven het maaiveld. Hierop zorgt een lichte CLT-constructie voor het binnenwerk van het gebouw. Ter woningscheiding worden twee losstaande CLT-wanden toegepast, zodat contactgeluid niet doordringt: dit kan namelijk erg storend zijn voor mensen met autisme. De bewoners kunnen ervoor kiezen om de CLT-wanden in het zicht te laten. De woningen worden verwarmd en gekoeld met vloerverwarming/koeling, zodat alle ruimtes gelijkmatig warm zijn en de bewoners minder last hebben van temperatuurverschillen. Daarnaast vindt er mechanische afzuiging plaats in de natte ruimtes en bij de keuken. Natuurlijke toevoer gebeurt d.m.v. een fresh-r systeem. Zo hebben de bewoners goede luchtkwaliteit, zonder last te hebben van het binnendringen van buitengeluiden.
Expressieve gevels
Verschillende elementen bepalen de expressie van het hofje.
Allereerst is de intentie om het gebouw twee kanten te geven: de stadszijde en de
hofzijde. Aan de stadszijde beslaat het gebouw drie bouwlagen zodat de hoogte
van de omringende gebouwen gespiegeld wordt. Daarnaast is de menselijke maat in
acht genomen, wat heeft geleid tot het toepassen van penanten op iedere beuk.
Hierdoor ontstaat ritme in de gevels. Om de bewoner controle te geven over
verschillende aspecten zoals zonwering, privacy en duisternis zijn zowel
schuifbare luiken met horizontale houten louvres als translucente rolschermen
toegepast. De luiken kunnen het zonlicht weren, terwijl de rolschermen het
inkomende licht diffuus kunnen maken. Dit kan voor de bewoner fijn zijn als
deze gevoelig is voor scherpe contrasten zoals die tussen licht en schaduw.
Het dak aan de hofzijde is met één verdieping verlaagd, zodat het gebouw vanaf
deze kant vriendelijker oogt. Hierdoor ontstaat een deels gehoekte kap. De
expressie aan deze kant ontstaat aan de hand van de gevelindeling van het
schoolgebouw met horizontale banden. In het hofje zijn deze banden toegepast in
een zandkleurige natuursteen. Aangezien het hofje op zichzelf meer privacy
biedt, krijgen de ruimtes aan deze kant meer raamoppervlak. Dit heeft
geresulteerd in scharnierende luiken die in openstaande stand loodrecht op de
gevel staan. Tenslotte zijn de algemene entrees belangrijk. Iedereen kent het
zoekende gevoel wanneer je niet zeker weet waar je naar binnen kunt. De entrees
worden duidelijk gekenmerkt door verticale houten louvres. Deze louvres zijn
ook toegepast bij de gevels van de lunchroom. Echter zijn ze hier meer open
toegepast, wat samenhangt met de meer openbare functie.
Groene hof
Binnen de typologie van het hofje is de tuin net zo
belangrijk als de architectuur. Aangezien het gebouw boven het maaiveld ‘zweeft’,
is er hoogteverschil tussen maaiveld en bovenkant woningvloer. Per voordeur is een
trapje geplaatst, dat iedere bewoner kan personaliseren. Vanaf de trapjes lopen
enkele stapstenen tot de verhoogde houten vlonder die dienst doet als
hoofdroute. Vanaf hier lopen verschillende paadjes door de tuin. Omdat het looppad
verhoogd is, stappen de bewoners letterlijk de tuin in. Hoge grassen en riet
langszij zorgen voor beschutting.
In de tuin zijn verschillende elementen toegepast die de zintuigen prikkelen.
Blauw- en paarskleurige bloemen zorgen voor rust terwijl lavendel en fresia’s
hun geur afgeven. Planten zoals lamsoor hebben zachte, pluizige blaadjes terwijl
vetplantjes glad aanvoelen. Paadjes van houtsnippers zorgen ervoor dat er geen geluid
geproduceerd wordt tijdens het lopen. Steenachtige paadjes met kruiden ertussen
geven geur af wanneer je erover loopt. Er zijn heuveltjes en kuilen waar de bewoners
zich kunnen verschuilen en stilletjes genieten van de tuin. Ook zijn er houten plateaus
toegepast waar sociale interactie kan plaatsvinden op verschillende
zitelementen.
Specifiek voor 5 persona’s
Om het project nog verder te specificeren, is uitgegaan van vijf fictieve bewoners om vier woningen verder uit te werken. Drie hiervan hebben een vorm van autisme met verschillende kenmerken op het spectrum. Daarnaast is er ook een niet-autistisch stel. De eerder genoemde thema’s zijn in het interieurontwerp verder uitgediept.
Twee voorbeelden zijn bewoners Lucas en Julia. Lucas heeft een lage prikkeldrempel. Daarom zijn alle ruimtes in zijn woning afgescheiden. Hierdoor kan hij de deuren dichthouden zodat hij zich alleen met de ruimte waar hij op dat moment aanwezig is, hoeft bezig te houden. Daarnaast is de hele woning wit geschilderd en heeft hij in de woonkamer één grote kast staan met allemaal gelabelde compartimenten. Hier kan hij al zijn spullen kwijt.
Julia vindt het vaak moeilijk om eraan te denken te douchen en tanden te poetsen voordat ze naar bed gaat. De plattegrond van haar woning is hierop aangepast. Als ze naar bed gaat, komt ze eerst door de badkamer, waar ze zich uitkleedt, doucht en haar tanden poetst. Daarna, in de inloopkast, trekt ze haar pyjama aan, waarna ze in de slaapkamer komt en kan gaan slapen. Ook loopt Julia graag op blote voeten door huis, zodat ze verschillende texturen kan voelen. Er liggen dan ook verschillende zachte of juist stugge kleden op de vloer.
Dit project toont hoe met kleine en grote ingrepen een prettiger woonomgeving ontworpen kan worden voor mensen met autisme. Mijn wens is dat de woningbouw in de toekomst deze mensen kan stimuleren tot verdere ontwikkeling en zelfstandigheid.
Tekst onderzoek en ontwerp: Laura van Beek
Hoge kwaliteit: eervolle vermelding
Met dit project heeft studente Laura van Beek een grote prestatie geleverd, die terecht is beloond met een 9 en een eervolle vermelding. Ondanks en mede door een grote persoonlijke betrokkenheid bij het onderwerp – een goede woonomgeving voor mensen met persoonlijkheidskenmerken passend in het autistisch spectrum – heeft zij een onderzoek en ontwerp afgeleverd van hoog niveau.
In haar onderzoek heeft zij een nieuwe indeling en classificatie voorgesteld voor de verschillende spectra van autisme, en uit haar ontwerp blijkt dat dit een goed bruikbaar idee is. Aan de hand van literatuurstudie, onderzoek naar best practices, interviews en eigen observaties heeft zij een uitgebreide toolbox samengesteld van stedenbouwkundige en architectonische elementen die gebruikt kunnen worden in het ontwerpen voor mensen met een autistische aanleg. Haar classificaties heeft zij omgezet in persona’s, die allen een ander deel van het autisme spectrum in zich hebben. Voor elk van hen heeft zij een volledig eigen woonomgeving ontworpen en ze heeft hier tot in groot detail over nagedacht.
Het is haar gelukt om in een prikkelarme omgeving architectuur met een hoge kwaliteit neer te zetten.
Luc Willekens, afstudeerbegeleider faculteit Architectuur TU Delft. Ook namens de andere begeleiders, Roel van de Pas en Pierre Jennen.
Dit artikel is gepubliceerd in de serie Master among masters onder de titel Een hofje voor autisme in ArchitectuurNL 2 2019
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
Leiden,
masterstudent,
TU Delft,
woningbouw