Met de tijd gebouwd

In zijn afstudeerproject Met de tijd gebouwd onderzoekt Marius Grootveld de relatie tussen een gebouw en de tijd aan de hand van twee thema’s: flexibiliteit door traditie en geschiedenis door verwering. In zijn zoektocht naar flexibiliteit neemt hij het Venetiaanse Palazzo als uitgangspunt voor een tijdloos en programmaloos gebouw. Vanuit zijn waardering voor verval past Grootveld patronen en materialen toe die verschillend verweren.

Onderzoek

Gebouwen zijn onderhevig aan de tand des tijds. De tijd laat haar sporen achter op het gebouw. Dit kunnen fysieke sporen zijn van gebruik en verwering maar ook de ruimtelijke sporen van voorgaande functies. De algemene consensus is dat deze sporen voorkomen of gerepareerd moeten worden: nieuw is goed. Een gebouw is dan een autonome entiteit die sterk gerelateerd is aan de originele functie en de gedachte van de architect. Bij oplevering is het gebouw volmaakt, de eerste staat is de ultieme staat. De realiteit is echter dat gebouwen verweren en functies veranderen. Met die huidige instelling zullen we altijd achter de feiten aanlopen. Waarom accepteren we de invloed van de tijd niet en ontwerpen we ermee in plaats van er tegen?

Dit project onderzoekt de relatie van een gebouw tot de tijd op twee thema’s: Flexibiliteit door traditie en Geschiedenis door verwering. Het eerste thema gaat in op de functionele en ruimtelijke aspecten van de tijd en het tweede op de materiële en fenomenologische aspecten. Daarbij heb ik vooral inspiratie geput uit Venetië, de context van het project.

Flexibiliteit door traditie

De eerste lay-out van een gebouw wordt vaak bepaald door de functie waarvoor het is ontworpen. Functies veranderen vandaag sneller dan vroeger. Het toelaten van de tijd is het toelaten van verandering. Bij een flexibel gebouw dient de vorm niet uit de functie voor te komen maar moet de functie zich kunnen vinden in de vorm. Een lokale traditie en zijn typologieën geven meer perspectief aan ruimtelijk gebruik dan een programma van eisen. Veel typologieën hebben zich immers bewezen in de loop der tijd en al vele gebruiken ondergaan. Door het kijken naar deze gewoontes uit ons verleden, en deze toe te passen in het heden kan er geanticipeerd worden op de toekomst.

Het onderzoek naar flexibiliteit en traditie baseert zich voornamelijk op het type van het Venetiaanse palazzo. Dit zijn villa’s met pakhuizen op de begane grond voor de Venetiaanse handelaren. Aspecten als de mate van openbaarheid, de hiërarchie van de ruimten en de relatie tot de publieke ruimte zijn geanalyseerd en opgenomen in het uiteindelijke ontwerp.

De plattegrond van het palazzo bestaat uit een grote centrale hal die van de voor- tot de achtergevel loopt en direct ontsluit aan het kanaal. Daarnaast liggen langs de hal kleinere vertrekken veelal in een enfilade [een reeks van aaneensluitende vertrekken]. De opzet zorgt voor een duidelijke hiërarchie in de plattegrond.

In mijn ontwerp heb ik de typologische plattegrond van het palazzo opnieuw geïnterpreteerd. De principes blijven hetzelfde maar waar in het palazzo de constructie en ruimtescheidende wanden dezelfde elementen zijn heb ik deze uit elkaar getrokken. Hierdoor heeft de ruimtescheiding een ander ritme dan de constructieve beuken. Door deze verschuiving introduceren de constructieve elementen een nieuwe hiërarchie binnen de ruimtes.

De heldere plattegrond van de begane grond wordt overgenomen op de bovenliggende verdiepingen. Toch zijn deze wezenlijk anders van karakter. Iedere laag van het palazzo kent een andere functie. Zo wordt er op de begane grond handel gedreven, dient de eerste verdieping, de piano nobile, als representatieve laag en bevinden zich op de bovenste verdieping de private vertrekken. Je zou de lagen ook kunnen lezen in de mate van openbaarheid bestaande uit een publieke, een collectieve en een private laag.

In de architectuur worden de verschillen tussen de lagen kenbaar gemaakt door variërende materialisatie, dimensies en transparantie. De gradaties in openbaarheid die in het palazzo voorkomen zijn karakteristiek voor veel publieke gebouwen. Net als in de plattegrond zorgt dit voor een hiërarchie in het gebruik. De ruimtelijke en materiele kwaliteiten van de verschillende openbaarheden heb ik vertaald. Zo verjongt en verhoogt de constructie naarmate de openbaarheid toeneemt. Ook de openingen in de ruimtescheiding worden talrijker. In de materialisering zijn thema’s als robuustheid, representatie en bewerkelijkheid vertaald in passende materialisering.

Geschiedenis door verwering

De invloed van tijd op materialen wordt veelal als kwalijk gezien. Verwering wordt zelden ontworpen. Het tegengaan ervan wel. Een goede architect weet waar een gebouw kan verweren en hoe hij dit voorkomt. Verwering en veroudering worden bij het detailleren zo veel mogelijk voorkomen. Toch zie ik als ik door een stadscentrum loop overal de invloed van tijd in de groeven met vuil, in gepolijste stenen, in het wegdek en de roestrichels. Het kan soms prachtige taferelen opleveren zoals bij Marcel Breuers Bijenkorf in Rotterdam. Door een variërende oriëntatie van de zaaggroeven in de natuurstenen panelen loopt regenwater op verschillende manieren van de gevel en laat hierdoor meerdere patronen achter in het vuil. De gevel krijgt zo een nieuwe esthetische dimensie.

Daarnaast hebben deze slijtages ook een culturele en historische betekenis. De sporen van verwering vertellen ons ook iets over de mensen en processen die ze hebben achtergelaten. Een mat en dof gepolijst graf in een kerk vertelt meerdere verhalen over zijn geschiedenis. Over het stollingsproces bij het ontstaan van de natuursteen, over de hand van de kunstenaar die het heeft vormgegeven, over de rijkdom en status van de familie die zich het graf kon veroorloven en over de massa’s mensen die er eeuwenlang overheen hebben gelopen. Gebeurtenissen die besloten liggen in de getekende steen. Elk stukje verwering verbindt ons met het verleden. Hiermee krijgt het materiaal een culturele dimensie.

In het ontwerp heb ik bewust materialen en patronen toegepast die het gebruik van het gebouw op uiteenlopende wijze in zijn oppervlak documenteren. Zo wordt op het collectieve niveau de toplaag van het harde stollingsgesteente nog gladder geslepen en breekt de poreuze toplaag van het sedimentgesteente juist meer in stukken. Bij de een verandert de glans in reflectie, bij de ander in ruwe matheid. De vloer die ooit vlak gelegd was toont nu een subtiel reliëf. Op de publieke laag is de bakstenen vloer licht gepolijst maar houdt door zijn ruwe oppervlak vooral veel vuil vast. Metalen pinnen in het baksteenpatroon roesten op stille plekken en glanzen bij intensief gebruik. In de tijd zal de vloer een visuele index vormen van het gebruik.

Spel met de conventies van de architectuur – commentaar van mentor

Natuurlijk, het gaat over hoe de tand des tijds het gebouw aantast. En hoe je de schoonheid van het verval zou kunnen inzetten. Maar wat mij betreft gaat het bij Marius’ project over iets anders. Als docent heb ik gezien hoe deze student stap voor stap zijn eigen vocabulaire vond. De wonderschone interieurperspectieven beschouw ik als de essentie van zijn project en ze maken duidelijk hoe zijn architectuur is geconstrueerd.

De perspectiefloze perspectieven creëren een imaginaire wereld, een gebouw dat met de tijd werkt maar zich doelbewust loswrikt uit het banale alledaagse heden. De tekeningen verbeelden een nieuw verleden: een hedendaagse architectuur, die het verdwijnpunt negeert. De afwezigheid van mensen, en het ontbreken van een herkenbare functie versterken dit nog verder. Op de tekening staan wat tafels, een enkel kunstwerk, maar ik weet beter, Marius heeft het programmaloos ontworpen, doelbewust voorbijgaand aan een van de ankerpunten van het Delftse Onderwijzersmodernisme. Die leegte gebruikte hij als een schoon vel, als een verse start.

De tekeningen wijzen in hun kleurpalet en tekenwijze naar de Venetiaanse cultuur en geschiedenis, Marius’ belangrijkste inspiratiebron. Deze zijn netjes gearchiveerd in zijn Wunderkammer: een beeldbank van enorme proporties met architectuurprojecten (Palladio, het Venetiaanse paleis), kunst (Vittore Carpaccio, Michelangelo) en historisch kaartmateriaal, maar ook moderne kunst en architectuur zijn ruim vertegenwoordigd. De beelden vormden het onderzoeksmateriaal voor zijn zoektocht naar de regels. Met name het Venetiaanse paleis was een belangrijke grondstof, maar toch wist hij zijn project er veilig voorbij te loodsen.

Wat het resultaat wel is, is een architectuur die zich niet opknoopt aan een concept, maar een die zich stapsgewijs heeft gevormd en speelt met wisselende interpretaties. Ze leunt sterk op de klassieke vormentaal, maar is, bij nadere inspectie, een zelfbedacht spel met de conventies van de architectuur. Het gebouw wil generiek zijn, maar het resultaat is juist heel karaktervol. Het is autonoom in haar onderzoek naar schaal, ritme, en materialen maar tegelijk probeert ze haar logisch te laten verhouden tot het gebruik en de representatie: van publieke, grote ruimtes naar private en introverte ateliers. De constructie ordent de ruimte, streng, maar is tegelijk wars van gebruik. Toch ontstaan hierdoor allerlei bijzondere kamers, en een zonering die schakelt tussen groot en klein.

De materialen tenslotte, startpunt van Marius project, vinden pas helemaal op het laatst een plek in zijn systeem. Marmer ligt gebroederlijk naast betonsteen, stalen puien combineert hij met tegellambrisering. Zij krijgen in de perspectieven rijke volle kleuren, vormen patronen, en brengen uiteindelijk dan toch de schaal en leven in het systeem. Nu kan het gebouw beginnen.

Eireen Schreurs, hoofdmentor TU Delft bij het afstuderen van Marius Grootveld

Meer informatie: Mariusgrootveld.nl/graduation

Tekst en beeld: Marius Grootveld