Recht volgens Ruby: Morele rechten en erfgenamen

Wat als de eigenaar van een gebouw wijzigingen aan het gebouw wil aanbrengen? Bij wie moet hij dan zijn? Dat is natuurlijk allereerst de architect zelf. De architect is auteursrechthebbende, tenzij het auteursrecht is overgedragen. Zelfs als de architect het auteursrecht heeft overgedragen, dan behoudt hij (of zij) daar zeggenschap over. Deze ‘persoonlijkheidsrechten’, ook wel morele rechten genoemd, zijn bedoeld om de reputatie van de architect te beschermen en niet aan de haal te gaan met zijn werk.

Niet voor elke wijziging hoeft toestemming van de architect gevraagd te worden. Voor ‘gewone’ wijzigingen wordt getoetst op redelijkheid. Dat is een vaag criterium. Is het nodig toestemming te vragen wanneer het gebouw in een andere kleur wordt geverfd? Dat zal ervan afhangen. Als kleuren een belangrijk onderdeel uitmaken van het gebouw, kan het redelijk zijn te verbieden dat de kleuren veranderen.

De rechter gaf een kunstenares gelijk die in 1984 een plafondschildering had gemaakt in de Stadsschouwburg in Groningen. 20 jaar later besloot de schouwburg de rode vloerbedekking te vervangen en de wanden bij de trappen donkerblauw te schilderen. De kunstenares beriep zich met succes op haar morele rechten. Zij vond dat deze kleuren de hele uitstraling van haar werk bedierven en wilde dat de wijzigingen ongedaan werden gemaakt. Wanneer een wijziging tot gevolg heeft dat het gebouw wordt misvormd, verminkt of op andere manier wordt aangetast én die aantasting kan nadeel toebrengen aan de eer of de goede naam van de architect, dan kan de architect zich daartegen verzetten. In de rechtspraak zijn morele rechten van de architect herhaaldelijk onderwerp van geschil. Eén van de oudste zaken stamt uit 1988, waarin de architect Abe Bonnema succesvol streed tegen het aanbrengen van zonneschermen aan het door hem ontworpen gemeentehuis in Tytsjerksteradiel. In zijn ogen was dit een aantasting van zijn werk en zijn reputatie. De rechter gaf hem gelijk.
De opdrachtgever kan aan de architect vragen afstand te doen van het recht te protesteren tegen wijzigingen aan zijn werk, maar niet wanneer sprake is van verminking of andere aantasting die nadeel kan toebrengen aan de reputatie van de architect.

Stel de architect is overleden, hebben de erfgenamen dan dezelfde rechten? Met andere woorden vererven deze morele rechten automatisch? Het antwoord daarop is nee. De architect moet in zijn testament expliciet opnemen wie de morele rechten blijft uitoefenen na zijn dood. Dit kan ook een stichting zijn. Doet hij dat niet, dan kan de eigenaar na het overlijden van de architect alles doen met het gebouw wat hij wil.
Recent vroeg de nieuwe eigenaar van een gebouw mij of hij bij de verbouwing ervan rekening diende te houden met de erfgenamen. Deze hadden bij hem aangeklopt en wilden bij de verbouwing betrokken worden. Hij vindt het prima om contact te hebben, maar vraagt zich af waar de grenzen liggen van de bemoeienis die de erfgenamen kunnen hebben.
Uit een Duitse uitspraak uit 2011 over de aanpassing van het stationsgebouw in Stuttgart van de architect Paul Bonatz, dat in 1911 werd gebouwd, kan worden afgeleid dat morele rechten mogelijk minder zwaar wegen, wanneer de architect al langer geleden overleden is. Het sterftejaar van Paul Bonatz is 1956. Het auteursrecht duurt tot 70 jaar na de dood van de architect. Op het moment van de uitspraak was al driekwart van het auteursrecht verstreken. In het oude stationsgebouw werd behoorlijk gesneden. De twee zijvleugels en een trap in de grote zaal moesten verdwijnen. Dat werd zowel door de rechter in eerste aanleg, als in hoger beroep toegestaan. Of de erfgenamen een vinger in de pap kunnen houden en hoe groot deze is, is dus afhankelijk van de omstandigheden. Ook als de architect van het gebouw dat gewijzigd of aangepast moet worden nog leeft, hangt het af van de aard van de wijzigingen of voorafgaande toestemming nodig is of niet. Van te voren is meestal niet te voorspellen of de architect een beroep zal doen op zijn morele rechten. Maar gelet op de kosten is het verstandig hier geen risico te lopen. Morele rechten geven de architect immers het recht om wijzigingen weer ongedaan te maken.

Ruby Nefkens
Advocaat intellectueel eigendom, ICT, design, architectuur, kunst, media