Recht volgens Ruby: Sloop

Sloop zou gezien kunnen worden als een zeer ernstige aantasting van het gebouw. Toch kan een architect zich niet beroepen op zijn morele recht en kan sloop worden toegestaan wanneer daar gegronde redenen voor zijn. Zo beriep architect Hans Ruijssenaars zich tevergeefs op zijn morele recht om de sloop van het atrium in het voormalige ministerie van Economische Zaken tegen te houden.

Lang is gedacht dat het slopen van een gebouw van een architect onder zijn morele recht valt en dat hij de totale vernietiging van zijn werk kan tegenhouden. Daar is ook wel wat voor te zeggen. Sloop kan worden gezien als een zeer ernstige aantasting van het gebouw. Van nadeel aan de goede naam of reputatie van de architect is dan al snel sprake. De Hoge Raad dacht daar 10 jaar geleden anders over in een spraakmakende zaak, waarin architect Jelles zich verzette tegen de sloop van het Wavin-gebouw in Zwolle, waarvan hij de maker was. In de herstructurering van het gebied was op de plaats van het Wavin-gebouw een zorginstelling gepland. Onderzocht werd of het gebouw uit 1967 kon worden behouden en grondig verbouwd, maar er bleek asbest in aanwezig en de verbouwingskosten waren zeer hoog. De gemeente besloot toen tot sloop.

Gegronde redenen

Jelles wilde de sloop tegenhouden en startte een rechtszaak. De Hoge Raad bepaalde ten eerste dat vernietiging niet te beschouwen is als aantasting van het werk. De architect kan bij sloop dus geen beroep doen op zijn morele recht. Maar de Hoge Raad overwoog ook dat de eigenaar van een gebouw, al heeft hij het eigendomsrecht, niet zomaar kan beslissen dat hij een gebouw sloopt. Het gaat bij gebouwen vaak om unieke exemplaren. Sloop van het gebouw kan dan misbruik van bevoegdheid zijn. Om te beoordelen of sloop is toegestaan moet een belangenafweging plaatsvinden, waarbij de sloop alleen kan plaatsvinden als er gegronde redenen voor zijn. Voordat tot sloop over wordt gegaan moet de architect bovendien in de gelegenheid worden gesteld het gebouw goed te documenteren. Dat een architect geen absoluut recht heeft om sloop tegen te houden is ingegeven door de gedachte dat het maatschappelijk tot een probleem zal leiden als een architect zich tegen sloop kan verzetten wanneer sprake is van wijziging van de bestemming van een gebied of veranderde inzichten. Wat is echter een gegronde reden? Vaak worden de functionele eisen die aan het gebouw worden gesteld of de financiële consequenties van renovatie als een gegronde reden gezien. Er is echter veel voor te zeggen dat naarmate het gebouw belangrijker en kenmerkender is, er meer van de eigenaar gevraagd kan worden. Het in de gelegenheid stellen van de architect om het gebouw dan maar goed te documenteren voordat de sloopkogel erin gaat, is niet zonder meer een vrijbrief om tot sloop over te gaan. De architect zal wel moet aantonen dat hij door de vernietiging van zijn werk onevenredig in zijn belangen wordt geschaad. Bovendien zal hij met alternatieven voor sloop moeten komen. Voor Jelles is het niet goed afgelopen. Hij verloor de zaak, maar heeft dat niet zelf meegemaakt, omdat hij ten tijde van de uitspraak al overleden was. Het Wavin-gebouw werd gesloopt.

Zaak Ruijssenaars

In een zeer recente zaak tussen de architect Hans Ruijssenaars en de Staat over de verbouwing van het ministerie van Economische Zaken, trok de architect ook aan het kortste eind. Ook daar was sprake van een noodzakelijke verbouwing, waarbij o.a. het alom gelauwerde atrium (foto), dat Ruijssenaars begin jaren ’90 toevoegde, weer wordt afgebroken. Ruijssenaars beriep zich op zijn morele rechten en wilde de sloop, die al was begonnen, tegenhouden. Tevergeefs, maar dat had Ruijssenaars achteraf bezien anders moeten aanpakken. Dan had hij mogelijk nog invloed op de wijzigingen kunnen uitoefenen. Er was in een vroeg stadium voldoende mogelijkheid geweest voor collegiaal overleg. Ruijssenaars had dat steeds afgewezen. De Staat moet Ruijssenaars nu wel alle bouwtekeningen geven. Wanneer het gebouw bijzonder is en het publiek verband legt tussen het gebouw en de architect, dan levert grondige renovatie al snel aantasting van het werk op, waar de architect zich op basis van zijn morele recht tegen kan verzetten. De architect zal dan bij de renovatie betrokken moeten worden en zijn toestemming is vereist. Maar als de architect daar zelf niet aan meewerkt, dan kan hij niet achteraf sloop tegenhouden.