Food & Architecture was het thema van de dag van de architectuur. Architecten en andere ontwerpers maken plannen voor dakakkers, varkensflats, stadsboerderijen en kassen in leegstaande fabrieken. Stadslandbouw is hot: maar is het slechts kunstzinnige luchtfietserij? De toekomst van stadslandbouw is nog ongewis. Maar één ding staat al vast: Een tomaat die je zelf water hebt gegeven smaakt echt lekkerder. Een inventarisatie van plannen en visies.
Laboratorium voor stadslandbouw
Het is nog lang geen weelderige moestuin vol bloeiende groentegewassen, deze ‘dakakker’ die het Rotterdamse architectenbureau ZUS heeft aangelegd op het Schieblock. In een bed van fijn grind en pootaarde staan wat minuscule kropjes sla. Her en der steekt aarzelend een groene stengel omhoog uit de grauwe bodem. ‘Een zo hoog mogelijk opbrengst is net niet het primaire doel’, licht architect Kristian Koreman van ZUS toe. ‘Deze dakakker is het grootste daklandbouwproject van Europa en fungeert vooral als een laboratorium voor standslandbouw.’
Het Schieblock is een afgedankt kantoorpand dat door diverse creatieve bedrijven aan een tweede leven is begonnen. Het complex bevindt zich aan een van de drukste en dus vieste verkeersaders van Rotterdam. Pal achter deze agrarische oase van rust schittert de imposante skyline. ‘Welke invloed heeft deze abominabele luchtkwaliteit op de gewassen? Maar ook: hoe vaak kun je oogsten? En welke gewassen zijn geschikt voor deze manier van landbouw? Dat soort vragen willen we onderzoeken.’
Een akker op het dak van een kantoorgebouw – een economische crisis geleden zou dit idee nog zijn weggelachen. Maar inmiddels is stadslandbouw uitgegroeid tot een hot item onder architecten en stedenbouwers. Alleen in Rotterdam zijn er meer dan tien landbouwprojecten – variërend van veredelde buurtmoestuintjes in krachtwijken tot de commerciële stadsboerderij Uit je Eigen Stad, waarvoor een afgedankt rangeerterrein wordt getransformeerd tot groentekas, kippenhouderij en zelfs kweekvijvers voor vissen.
Noodzaak tot globale hervorming
Waar komt deze interesse in stadslandbouw vandaan? Eerst maar eens de feiten. Steden beslaan slechts 2 procent van het aardoppervlak, maar leggen beslag op 75 procent van de beschikbare voedselen energievoorraad. Ter illustratie: in Nederland nam het afgelopen decennium de tuinbouw toe met een glazen stad zo groot als Haarlem. ‘Steden groeien zo snel dat de voedseldistributie het tempo niet kan bijbenen’, verklaart Jan Willem van der Schans, onderzoeker stedelijke voedselvoorziening aan Wageningen Universiteit. ‘De Voedselen Landbouworganisatie van de Verenigde Naties schat dat de wereldbevolking in 2050 negen miljard bedraagt, waarvan driekwart in steden woont. Dat betekent dat de huidige voedselproductie moet verdubbelen. Steden moeten daarom in hun eigen voedselvoorraad voorzien.’
Wat de voedselvoorziening nog verder verstoort is de groeiende kloof tussen landbouw en andere economische sectoren. Nu al is 99 procent van de wereldbevolking afhankelijk van het voedsel dat door 1 procent wordt geproduceerd. Daarbij moet de voedselketen ook transparanter worden. Een gemiddelde Nederlandse maaltijd met groente, vlees of vis en rijst of aardappelen legt ongeveer 33 duizend kilometer af voordat het op ons bord ligt. Slechts een vijfde van het bedrag dat de consument voor dat voedsel betaalt, wordt gebruikt voor de productie ervan; de rest gaat naar distributie, lobbygelden en marketing. ‘Een oplossing voor deze problemen is mensen zelf voedsel te laten verbouwen op plekken waar het wordt geconsumeerd, steden dus.’
Kortom, een radicale hervorming van de voedselproductie is noodzakelijk. Diverse architectenbureaus verkennen de mogelijkheden van intensieve stadslandbouw met speculatieve toekomstscenario’s.
Varkensflats
Al in 2001 ontvouwde MVRDV plannen voor Pig City, waarmee het dilemma van biologische landbouw werd getackeld. Om alle Nederlanders te voorzien van vlees van scharrelvarkens is bijna driekwart van ons land nodig. Het alternatief van MVRDV was een cluster zelfvoorzienende varkensboerderijen van 622 meter hoog; varkensvoer werd verbouwd op balkons en in vistanks op het dak, energie werd opgewekt uit biogas.
Vorig jaar ging MVRDV nog een stap verder met de ontwikkeling van City Pig. Deze boerderijen bestaan uit gestapelde stallen en vormen zo een sympathieke dorpsgemeenschap van varkens, is de uitleg van architect Winy Maas. De varkens worden gevoed met afval uit de stad. Een probleem is alleen de stank. ‘Daarom wordt een reusachtige glazen koepel over de stallen geplaatst. Hieronder vormt zich een nieuw stadspark.’
Zelfvoorzienend pretpark
Als het voedsel niet naar de stad komt, dan moeten de stedelingen maar naar het voedsel – dat is het simpele uitgangspunt van het project Oogst van Studio Tjep. Uitgangspunt is Wonderland, een superboerderij die tevens fungeert als zelfvoorzienend pretpark. Stadsbewoners hebben vaak geen idee meer waar hun voedsel vandaan komt, legt ontwerper Frank Tjepkema uit. ‘Hotelgasten mogen als activiteit op de boerderij werken. Ze kunnen zien hoe een koe wordt geslacht, terwijl ze in het restaurant een lekker biefstukje eten.’
De ironische ondertoon in Tjepkema’s visie op landbouw is duidelijk zichtbaar. ‘In Oogst is er alle ruimte voor nostalgie. Het huidige beeld van landbouw met stoere boeren die een vrouw zoeken voor hun knusse erf is volstrekt verknipt. Een boerderij is vieze stront, stank en lawaai.’
Stadslandbouw in Nederland
Deze visionaire vergezichten bieden geen pasklare oplossing voor de voedselproblemen van morgen, laat staan vandaag. Maar hoe sympathiek ook, de Rotterdamse dakakker van architectenbureau ZUS kan op mondiaal niveau evenmin het verschil maken’, zegt onderzoeker Van der Schans van Wageningen Universiteit. ‘In Nederland ontbreekt het aan een economische noodzaak voor stadslandbouw. Steden en agrarisch gebied wisselen elkaar hier in hoge mate af.’ Daarbij is Nederland door de intensieve landbouw en geavanceerde kascultuur in principe zelfvoorzienend. ‘In Amerikaanse steden als Chicago en Detroit liggen food deserts waar de bevolking is aangewezen op voorverpakt voedsel. Verse groente is daar niet te koop.’
Is stadslandbouw in Nederland daarmee een verspilling van de moeite? Verre van, zegt Ester van de Wiel. De afgelopen jaren maand deed deze Rotterdamse ontwerpster in opdracht van de design biënnale Utrecht Manifest in de Utrechtse wijk Rotsoord onderzoek naar vermenging van het landbouw- en het werklandschap. ‘Door voedsel te oogsten, te bereiden en te eten op dezelfde plek ontstaat een gesloten voedselketen. Transport wordt overbodig en afval wordt ter plekke gebruikt voor de voedselproductie.’ Van de Wiel ziet verwantschap tussen stadslandbouw met de opkomst van slow food en seizoensgroenten. ‘Alleen gaat het bij mijn project niet om de oogst maar om de beleving van voedsel. Je eigen groente verbouwen vergroot de betrokkenheid met de voedselketen. Je weet letterlijk wat je eet’
Sociale cohesie
Een andere functie van stadslandbouw kan zijn het versterken van de sociale cohesie in een wijk. Advies- en architectenbureau Except ontwikkelde voor de Rotterdamse krachtwijk Schiebroek-Zuid woningen met dakkassen en openbaar groen met landbouwgrond. ‘Het zelf voorzien in het voedselaanbod kan van enorme waarde zijn voor de eigenwaarde van een wijk. Daarbij ontstaan nieuwe sociale contacten door gezamenlijke landbouwprojecten. Kleinschalige landbouwprojecten kunnen zelfs fungeren als een weg naar arbeidsparticipatie. Dit alles emancipeert de bewoners en versterkt de cohesie in de wijk.’, zegt architect Tom Bosschaert.
In Schiebroek-Zuid wordt braakliggende grond getransformeerd tot een ‘eetbaar landschap’. Op de daken komen groentekassen. Energie en water worden lokaal opgewekt en de meeste afvalstromen worden ter plaatse verwerkt. Het resultaat is bijna een optimale duurzame wijk. ‘Maar’, relativeert Bosschaert, ‘stadslandbouw is geen wondermiddel waarmee elke achterstandswijk een nieuw leven kan krijgen. Er moet sprake zijn van een holistisch ontwerp waarin ook onderwijs, recreatie, welzijn, zorg en lokale economische activiteiten moeten worden geïntegreerd. Soms moet het accent liggen op onderwijs, soms op landbouw.’
Daarnaast kan stadslandbouw ook een rol spelen bij stedenbouwkundige vraagstukken als leegstand. Architect Erwin Schot bedacht met vier collega’s een plan voor de herontwikkeling van een oude graansilo tot een ‘Groentefabriek’ in het havengebied in Deventer. ‘Dit industriële gebouw is een landmark voor Deventer en moet behouden blijven. Maar de bouwkundige staat is niet goed genoeg voor een transformatie naar bijvoorbeeld woningen. Daarom hebben we een plan gemaakt om de silo te verdelen in cellen waar met behulp van hoogwaardige groeitechniek gewassen kunnen worden verbouwd. Op het dak van de silo komt een restaurant dat uiteraard kookt met ingrediënten uit de silo. Ook kan gedacht worden aan een wekelijkse boerenmarkt waar de gewassen kunnen worden verkocht.’
Kantoorkassen
Het plan werd bekroond met de eerste prijs in de Europan 11. Toch wringt er iets. Waarom voor veel geld een silo verbouwen tot landbouwgebied, terwijl Deventer in het hart van een omvangrijk agrarisch gebied ligt? ‘We voldoen hiermee aan een vraag van de gemeente, die zich als groen wil profileren. Voedsel vindt zonder milieubelastend transport zijn weg naar de consument en verder verval van leegstaande gebouwen wordt voorkomen.’ Daarbij kan stadslandbouw in leegstaande gebouwen nieuwe economische bedrijvigheid aanjagen. ‘In de omliggende gebouwen kunnen winkels en bedrijven worden gevestigd die de oogst als grondstof gebruiken, zoals een bierbrouwer die goedkoop hop uit de silo gebruikt. De Groentefabriek fungeert als katalysator voor de economische revitalisatie van een achterblijvend stadsdeel,’ aldus Schot.
‘Misschien is het ook tijd om de gedachte te laten varen dat landbouw alleen mogelijk is op de vlakke aarde’, zegt Gertjan Meeuws van PlantLab. Dit Nederlandse bedrijf ontwikkelt geavanceerde groeisystemen voor gewassen in een stedelijke omgeving. Afgesloten van daglicht en buitenlucht kan Plantlab volwaardige landbouw realiseren met gebruik van ledlicht en kunstmatige pootaarde. ‘Een kelder is al genoeg voor een ziekenhuis om in zijn eigen groente te voorzien.’
Hoewel Plantlab zich richt op gebieden waar de druk op de voedselketen hoog is – Meeuws: ‘Denk aan China en India.’ – biedt dit systeem ook voor Nederland voordelen. ‘Het is een duurzame manier van landbouw. Er wordt precies zoveel gekweekt als nodig is en transport is overbodig. Daarbij zijn gewassen gegarandeerd vers en dus van hoge kwaliteit.’
Genieten van voedsel
Kunstzinnige luchtfietserij? Duurzame knuffellandbouw? Of hightech kasbouw in leegstaande gebouwen? De toekomst van stadslandbouw is nog ongewis. Maar één ding staat al vast: ‘Een tomaat die je zelf water hebt gegeven smaakt echt lekkerder’, zegt Van der Wiel. ‘We moeten weer leren genieten van voedsel. Stadslandbouw kan daarbij een belangrijke rol spelen.’
Tekst: Jeroen Junte
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
architecten,
boerderij,
inspiratie,
stadslandbouw,
urban gardening,
voedselproductie