In het collectieve bewustzijn van de Nederlander is de kleur groen zo gewoon als de lucht die we inademen. De associaties met groei en welvaart zijn al lang gemeengoed. De modieuze plek die de kleur groen nu inneemt is die van duurzaamheid, de tijdsgeest van onze maatschappij, welke door de economische crisis nog eens een duwtje in de rug heeft gekregen. Naast algemene aspecten van de kleur groen, gaat dit artikel in op de toepassing en beleving van groen in architectuur en de verschillen tussen geverfd egaal en natuurlijk genuanceerd groen, naar aanleiding van een enquête onder architecten.
Groen staat voor bemiddeling, vrede, rust en voor hoop, volgens Itten1. Goethe2 noemt het een bevredigende kleur, omdat het het midden houdt tussen koude en warme kleuren. Kandinsky3 is uitgesprokener: “Het groen is als een dikke, zeer gezonde, onbeweeglijk liggende koe die, alleen in staat tot herkauwen, de wereld gadeslaat met domme doffe ogen.” In de vorige eeuw gaf Theo van Doesburg4 richting aan het architectonische kleurgebruik. Er was toen nog werk aan de winkel getuige het volgende citaat uit 1923: “In de nieuwe architectuur is de kleur van buitengewone betekenis. Zij vormt een wezenlijk bestanddeel van het uitdrukkingsmateriaal. De kleur maakt de ruimtelijke werking, die de architect nastreeft, zichtbaar. Op deze wijze voltooit de kleur de architectuur en is daarvan een wezenlijk element. Tot nog toe bleef de kleur bijzaak.” Met de kleur groen als leidraad ging ik eens in gesprek met actieve gebruikers van groen in de architectuur en enkele andere disciplines ter vergelijk.
Effecten van groen op lichaam en geest
Maar eerst enkele overwegingen. Groen komt van GRUOEN uit het Germaans en betekent ‘groeien’. Een oude referentie aan de natuur die zijn werkelijke betekenis lijkt te verliezen. Groen als additieve5 primaire kleur staat aan de basis van alle kleuren en is subtractief6 een secundaire kleur. Maar dan wel het groen zonder zweem van blauw of geel. De lens van ons oog focust groen licht bijna exact op de retina. Door een ander brandpunt hebben verzadigd rood en blauw een naderend en wijkend effect in onze waarneming. De ervaring van visuele diepte wordt dus afgezet tegen de centrale positie van de kleur groen.
Onze spectrale ooggevoeligheid ligt het meest in de geel/groene golflengtegebieden. Het is niet voor niets dat biljart- en speeltafels groen zijn. Projecten met groen gekleurd licht (LED-lampen) zoals in de Bijlmer, de Stopera en het Erasmuspark in Amsterdam worden goed ontvangen. Het groene licht zorgt ervoor dat we kleuren bij nacht beter kunnen onderscheiden en de lampen hebben een lagere CO2 uitstoot en verbruiken minder energie. Uit onderzoek blijkt dat wit licht tachtig procent van de vogels beïnvloed. Bij blauw en groen licht is dit slechts vijf procent. Reden voor de Nederlandse Aardolie Maatschappij te experimenteren met groene, vogelvriendelijke verlichting op productieplatforms in de Noordzee.
Groen is ook de beste kleur voor de mens om bij te werken. In een studie ging de productiviteit van mannen omhoog met acht procent in geval van groene productieruimte. Verder is groen aantoonbaar een kleur met gezonde effecten. Het onderzoek Ontwerpen met groen voor gezondheid7 liegt er niet om: Gebruik van groen in ziekenhuisomgevingen vermindert stress, verbetert de conditie en concentratie (ook van personeel en bezoekers), hogere pijntolerantie en levert nog een bijdrage aan de identiteit, uitstraling van een gebouw en aan ecologische waarden.
Culturele aspecten van groen
Maar in cultureel opzicht is groen echter geen ‘eigendom’ van de Nederlandse identiteit. Uit het perspectief van een woestijnvolk is het een kleur van vervoering en welvaart. Groen is de lievelingskleur van Mohammed en tevens de kleur van de Islam (mannelijk). In China is groen de symboolkleur is van een lang leven en barmhartigheid en de kleur van Yin (vrouwelijk). In het paradijs was het altijd groen. Maar ook draken zijn groen en buitenaards leven is groen. In het christendom is groen de kleur van de liefde. Ook al werd groen tijdelijk de kleur voor de duivel en vergif, het christendom heeft de kleur behouden voor de zondag. Groen is Esperanto, CDA, stuurboord, oorlog en vrede. Groen wordt dus te pas en te onpas gebruikt. Zo wordt het door de invloed van het lucratieve toerisme gevestigde monumentale groen nog altijd voor een historische waarheid aangezien. Maar ongeacht de kennelijke vervlakking is groen nog altijd populair.
Een eenvoudige zoekopdracht in Google illustreert nog eens dat de kleur maar al te graag gebezigd wordt. De trefwoordcombinatie van ‘green’ en ‘color’ levert verreweg de meeste hits van alle kleuren. Alleen in Nederlandse Internetpagina’s moet groen het afleggen tegen blauw, de in ons waterland meest populaire commerciële kleur.
Vele schakeringen, vele associaties
De kleur van gras is net als dat van al het andere natuurlijke groen rijk geschakeerd. ‘Zo groen als gras’ bestaat in die zin dus eigenlijk helemaal niet. Maar ‘zo groen als de vele tinten die natuurlijk groen kent’ bekt natuurlijk niet zo. Laat staan dat we alle connotaties van de schakeringen in groen gemakkelijk kunnen vangen. Van mosterdgeel via lichtgroen, olijfgroen naar dofgroen en diepgroen naar donkergroen roept het betekenissen op: jaloezie, wrok, jong, blij, spontaan, bezitterig, jaloezie, helder hoofd, positieve gedachten, vol verwachting, onbevooroordeeld, haat, afgunst, goed humeur, avontuur, hoop, vrede, klassiek, camouflage, gul met liefde tijd en geld, natuur, veilig, vertrouwd, kalmerend, orde, toekomst, vrijheid, vruchtbaarheid, versterkt gezichtsvermogen, gif, griezelig, niet menselijk, tegenstrijdig gedrag, vriendelijk, rijkdom, stabiliteit.
Zo gewoon als groen is, zo wispelturig is het ook. Actieve ambassadeurs van milieu- en (groen)kleurbeleving zou zich kunnen afvragen welk groen nu precies garant staat voor de gewenste gebruikersbeleving. Een eenduidig antwoord zal er niet zijn. Maar in ieder geval mag je enig bewustzijn en verdieping verwachten in een wereld die bol staat van betekenis en technische kennis om mee te werken.
Onderzoek onder architecten
In een onderzoek onder architecten werd gevraagd naar de associaties, het gebruik, de invloed op vorm en verschillen tussen geverfd en natuurlijk groen8. Wat kunnen we opmaken uit de gesprekken? MVRDV (“architectuur is communicatie en kleur speelt daar een grote rol bij”) heeft bij Studio Thonik in Amsterdam het monochrome oranje op de gevel moeten vervangen na protest van omwonenden. Men vond het oranje hinderlijk licht reflecteren. De omwonenden hebben bij actieve inspraak gekozen voor een groen. Een democratische keuze is kennelijk een veilige keuze. MVRDV maakt relatief veel gebruik van geverfde oppervlakten, dwars van de doctrine van het materiaal in de architectuur.
In MVRDV projecten zoals in Ypenburg Hageneiland draagt kleur zodoende bij aan de identificatie en het benadrukken van bouwvolumes. Een groots levend groen project wordt gerealiseerd in Korea. De buxusheggen omcirkelen daar alle buitenruimten. Het terrein ligt op het kruispunt tussen stad en groen en de ronde vorm refereert aan de bergen rondom. In boeken als Green architecture now!9 zien we deze trend van natuurlijk groen veelvuldig opduiken.
Het merendeel van de geïnterviewden maakt gebruik van de groene betekenis van rust en natuur in zowel interieur als exterieur, maar zonder veel nuances in de onderbouwing ervan. De natuuraspecten worden door de geïnterviewden vooral in het binnen-buiten spel benut. In een project in Haarlem liet architect Han van Ardenne eerst het groen planten. Dat had al een respectabele wasdom bereikt toen de verbouwing voltooid was. Hij noemt groen de mantel der liefde en levend groen bevorderd de acceptatie en werkt verzachtend in nieuwbouwprojecten. De anderen brengen natuur aan in binnentuinen en begroeide muren.
Verrassend is het voorbeeld van een verslaafdenopvang waar de architect de rustige effecten van klimopbeplanting in de vorm van een volkernplaat met print van foto als toplaag wilde inzetten. De cliënten blijken er bij navraag geheel geen interesse voor te hebben en de architect kan niet vaststellen of het beoogde effect ook gehaald wordt.
Egaal groen of kleurnuances
Voor het Zaanse stadhuis liet Sjoerd Soeters zich adviseren door Rob van Maanen die een onderzoek10 deed naar Zaans groen. Zowel associaties als historische feiten zijn hierbij aan bod gekomen. Er waren trouwens zoveel keuren in de zaanstreek dat historische juistheid alleen voor specifieke restauratie opgaat. Een soort vrijbrief voor nieuw groen. Bij het ontwerp van het Tulip Hotel van WAM architecten is door Wilfried van Winden hetzelfde onderzoek geraadpleegd. Als einduitkomst is daar in plaats van geschilderd hout – de Zaanse gewoonte – gebruik gemaakt van Eternit in vier groenen om het onderhoud te beperken. Waar de bruidssuites zich bevinden, is een blauw accent aangebracht. Voor het gewenste effect zijn de toegepaste groentinten gebaseerd op de extremen: heel donker groen (bijna zwart) en heel fel licht groen, met twee schakeringen ertussenin. Op zich niet bezwaarlijk bezien vanuit de vrijheid voor nieuw groen. Eén van de groentinten zat al in de Eternit-collectie. De rest moest speciaal gemaakt worden. Volgens criticasters moeten de platen wel regelmatig gereinigd worden om niet door de natuur zelf overgenomen te worden.
Groen gaat al snel een concurrentie aan met het natuurlijk groen uit de natuur. Zoals een aantal architecten aangaf is het gebruik van de kleur groen in de buitenruimte pas interessant als deze nuances bezit en we het hier dus niet over door- en doorgekleurd materiaal of een verfafwerking hebben. Zoals op de gevel van een van de kantoortorens in Arnhem van UN Studio, waar verschillende tinten groen van boven (licht) naar onder (donker) zijn aangebracht.
Kleurnuances, gelaagde kleuren, glans of afbeeldingen die meekleuren onder de verschillende daglichttemperaturen maken modern groen wel geschikt voor een buitentoepassing, zoals bij Studio Stok in Nijmegen. In Rotterdam komt Cité, een woongebouw voor shortstayers van Tangram Architekten. Cité wordt omringd door gebouwen in rode en roodbruine gemetselde steen en de uitbreiding van blauw en groenkleurig glas van het naastgelegen InHolland College. Voor Cité is een groengrijze kleur gekozen, die past binnen het kleurenpalet in de omgeving. Na langdurig onderzoek met de leverancier van de prefab betonnen panelen is de kleur gemaakt van een portland cement met een toevoeging van het anorganische kleurpigment chroomoxide dat niet uitspoelt in de loop van de tijd. Budget en houdbaarheid zijn hier leidend geweest bij de kleurbepaling.
De kleurnuances zitten in de lichtval op de betonhuid, met een structuur van een uitgevouwen papier, die pas van dichtbij waarneembaar is. Een extra drempel bij de kleurbepaling, in dit geval bij verf en coating, komt voort uit het beperkte gebruik van kleursystemen. De RAL waaier komt hierbij als een dwingeland uit de verf. De uitvoerders maken er kennelijk zo graag gebruik van dat sommige architecten ze niet graag tegenspreken. Kennelijk een gevoelig onderwerp dat, indien dit inderdaad veel voorkomt, valt te betreuren omdat andere systemen nog een veelheid aan mogelijkheden bieden.
Kim van Savooyen is kleurspecialist, interieurontwerper en bestuurslid van de Nederlandse Vereniging voor Kleurenstudie. www.vansavooyen.nl www.kleurenvisie.nl
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd