Tussen een bezoek aan China en een bespreking in Milaan was Mario Botta in Deventer om er een inspirerende lezing te houden. De Zwitserse architect was er op uitnodiging van Architectuurcentrum Rondeel. Voor een ademloos publiek besprak hij een groot aantal door hem ontworpen projecten die de afgelopen vijftien jaar over de hele wereld zijn gebouwd. ‘Ik begin met het laten zien van een aantal gebouwen en daarna zal ik vertellen over de gedachten die daar achter zitten,’ kondigde de meester zijn lessen in licht, symmetrie, geometrie, balans en zwaartekracht aan.
Het liefst bouwt hij kerken en het waren dan ook de door hem getoonde kerken die de meeste bewondering kregen van de bijna 300 bezoekers die op de lezing van Botta waren afgekomen. De kerken in Bergamo en Turijn waar de robuuste stenen volumes zich opsplitsen in afzonderlijke elementen om zo het daglicht verspreid door de glasdaken de ruimte te laten vullen, op ieder moment van de dag weer anders, waren indrukwekkend. Botta: ‘Het licht bepaalt de ruimte. Zonder licht geen ruimte.’
Lijkwade van Turijn
Het spel met licht werd spectaculair gedemonstreerd met de afbeelding van de ‘Lijkwade van Turijn’. Deze beroemde afbeelding van Christus is hier vertaald in pixels en met rechtop en schuin geplaatste natuursteenblokken zichtbaar gemaakt op de achterwand van de centrale as in de kerk. Het daglicht dat door de zeven torens van bovenaf naar binnen valt, maakt van de afbeelding een indrukwekkend levend portret. Maar ook de andere ontwerpen maken indruk. Het zijn het museum LEEUM in Seoul, kantoorgebouwen voor Campari in San Giovanni, een wellnescentrum in Arosa, een wijnkelder bij Bordeaux en ook woongebouwen zoals de Nederlandse projecten La Vista in Cruquius en uiteraard De Nieuwe Poort in Deventer die in 2008 werd opgeleverd. Botta laat alleen gerealiseerde ontwerpen zien. ‘Want zoals Louis Kahn al zei: alleen gebouwde architectuur bestaat. Alleen het echte gebouw toont het ontwerp in zijn maatschappelijke en politiek context.’
Symmetrie
Als de uit het Zwitserse Ticino afkomstige architect zijn presentatie van recent werk heeft afgerond, neemt hij plaats op het podium in afwachting van vragen uit de zaal. Eigenlijk doen de vragen er niet toe, want ieder geluid, al of niet goed geformuleerd maar altijd perfect synchroon vertaalt door Corinne Schrauwen, is voor Botta aanleiding om telkens minstens tien minuten de tijd te nemen om zijn opvattingen over architectuur te ventileren.
Zo gebruikt hij de vraag naar het waarom van de veel voorkomende symmetrie in zijn ontwerpen, om te vertellen dat symmetrie een instrument is om de geometrie te beheersen en om evenwicht te maken in het spel met licht. ‘Bij veel licht van boven is dat een handig hulpmiddel. Maar pas op: Palladio deed dat goed maar Speer niet.
Een gebouw is vaak een natuurlijk gegroeid ontwerp en symmetrie zorgt dan voor evenwicht, het geeft de zwaartekracht stabiliteit en het brengt de krachten van het gebouw naar de bodem. Vooral in historische steden voel ik die verbondenheid met de aarde. Ik wil graag gewicht en zwaarte maken want anders zou ik wel een vliegtuig maken.’
Ook het veelvuldig gebruik van geometrische vormen zoals cirkels, vierkanten en driehoeken zijn in de ontwerpopvattingen van Botta hulpmiddelen. De vormen zijn vaak terug te vinden in sparingen en uitstulpingen van de gebouwen. Botta legt daarmee de relatie tussen het monumentale van het complete volume en de menselijke maat. ‘De Duitse filosoof Martin Heidegger zei al dat de mens zich moet kunnen oriënteren in zijn omgeving. Je moet de mens dus referentiepunten geven en eenvoudige en herkenbare hulpmiddelen helpen daarbij.’ Als voorbeeld van dit effect noemt Botta het Pantheon in Rome. ‘Als bezoeker sta je in een ronde plattegrond en zie je recht voor je alleen maar een klein deel van de ronde muur. Toch ben je in staat om in gedachten de cirkel compleet te maken.’
Kerken
Wie de kerken ziet zoals Mario Botta ze ontwerpt, constateert een groot contrast met de traditionele kerkgebouwen. Op de vraag of het gelovige volk dit wel accepteert reageert Botta scherp. ‘De elite maakt zich daar inderdaad wel zorgen over, maar de gelovige dorpelingen zeggen mij dat ze er heel goed kunnen bidden. En zij zijn voor mij belangrijk. Er is wel een ander probleem. De kerk bestaat al een paar duizend jaar en de gebouwen zijn altijd op dezelfde manier vormgegeven met een hoofdrol voor het altaar. Het enige dat varieerde is de uiting van het tijdsbeeld. Na de avant garde in de twintigste eeuw is ons beeld van de kerkelijke tradities wel veranderd. Na Picasso en Duchamps zijn we verweesd achter gebleven. Het is aan ons architecten om dat vorm te geven en wij proberen in onze ontwerpen iets van die verloren spiritualiteit terug te brengen.’
In de serene sfeer van zijn kerken, gemaakt van duurzame materialen, ragfijne detaillering en zonder uitzondering voorzien van prachtig invallend daglicht, kan men niet anders dan constateren dat Botta een meester is in het realiseren van een nieuwe spiritualiteit. Dat het zijn passie is blijkt als hij zegt: ‘Ik zou het liefst alleen maar religieuze gebouwen ontwerpen. Met ruimte voor meditatie en stilte. Laat andere architecten alle andere gebouwen maar maken.’
Botta in de bestaande stad
Wij kiezen vaak niet zelf onze opdrachtgever, verzuchtte Botta nog en misschien wel daardoor heeft de gerenommeerde architect inmiddels een wereldwijd oeuvre kunnen opbouwen. Veel van zijn werk is in bestaande en vaak historische steden te vinden. ‘Welke fouten kun je daarbij maken,’ wordt hem gevraagd. Het antwoord is niet nieuw of onverwacht, maar wel krachtig en overtuigend.
‘Je moet allereerst eerlijk zijn. Of zoals mijn grote voorbeeld Carlo Scarpa zei: je moet oprecht modern durven zijn. Wat vaak mis gaat is de namaak echtheid zoals je die vaak in de VS ziet. Mijn opvatting is dat moderne architectuur zijn plek kan vinden in de historische stad. Ons ontwerp voor de aanpassing van de Scala in Milaan is daar een voorbeeld van (de behouden zaal en voorgevel van het beroemde operagebouw in Milaan is aan de achterzijde door Botta voorzien van een geheel nieuwe toneeltoren en dienstvertrekken). Kijk eens naar Venetië, ook daar zie je de gelaagdheid van de geschiedenis die deze stad zo interessant en aantrekkelijk maakt. We moeten die tijdsverbeelding voortzetten. Maar: je moet het wel goed doen, waarschuwt de meester, want Venetië is dan wel prachtig maar toch niet zo comfortabel als bijvoorbeeld Rotterdam.’ De Europese steden zijn volgens Botta de beste uitdrukking van onze hedendaagse beschaving. ‘Het is een complexe maar wel mooie structuur die mensen samenbrengt.
De stad is onderdeel van onze identiteit en het is het territorium van onze herinneringen. Breekbaar maar wel essentieel. En dat zie je als je onze steden vergelijkt met de Amerikaanse of Aziatische steden. Hier vind je steden waarin de gebouwen niet ouder worden dan dertig jaar. In dergelijke nieuwe steden ontbreekt de verankering, ontbreekt de passie. Daarin kun je niet leven.’ De binnenstedelijke projecten die Mario Botta liet zien zijn uiteraard zijn goede voorbeelden. Toch neemt dat niet weg dat hij ook soms missers maakt. Dat wil hij wel toegeven als hem tenslotte daarnaar gevraagd wordt. ‘Als architect doe je je best, maar het lukt niet altijd.’ Het is een slotopmerking die de kleine, grote man uit Lugano sympathiek en charmant maakt. Maar dat was al duidelijk toen hij aan het begin van de avond nadrukkelijk wees op de belangrijke rol van twee dames deze avond: Marion Lanting, coördinator van Architectuurcentrum Rondeel die hem wist te verleiden tot een bezoek aan Deventer en Corinne Schrauwen, zelf architect en jaren werkzaam geweest in Italië, die zijn gepassioneerde verhaal à la minute in deskundig Nederlands wist te vertalen.
door Tom de Vries, Deventer
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd