Ongenaakbaar

De dag begint mistig in Rotterdam. Op de noordelijke Maasoever rennen Rotterdammers hun dagelijkse hardloopronde langs de rivier. Auto’s spoeden zich vanaf de Blaak via De Boompjes de Willemsbrug op, richting Zuid. Een groep toeristen trapt op de fiets verder naar de Erasmusbrug, die met zijn zwanenkop in de wolken steekt. Het zijn vertrouwde beelden in de havenstad, die zich met zijn Maastoren, The Red Apple en De Hoge Heren ook graag profileert als hoogbouwstad. Maar dan doemt in de nevel ineens een onbekende gestalte op. Op de Kop van Zuid is een reus van een wolkenkrabber verrezen, met drie ‘koppen’ en een torso waar je u tegen zegt. Een Titaan is het, die zijn buurmannen ‒ het KPN-gebouw van Renzo Piano en woontoren New Orleans van Alvaro Siza ‒ in een klap tot zielige torentjes degradeert. Zijn naam? De Rotterdam.

De Rotterdam, ontworpen door het Office for Metropolitan Architecture (OMA) van architect Rem Koolhaas, een gebouw noemen is een understatement. Deze wolkenkrabber is een stad op zichzelf. In de drie torens, die onderling verbonden zijn en rusten op een massieve plint, bevinden zich 50.000 m² kantoorruimte, 240 appartementen, een hotel met 285 kamers, een congrescentrum, 670 parkeerplaatsen plus ruimten voor wellness, winkels, restaurants en cafés. Alles bij elkaar 160.000 m², verdeeld over 44 verdiepingen, met een totale hoogte van 149 meter. Waarmee De Rotterdam niet het hoogste, maar wel met stip op nummer een het grootste bouwwerk van Nederland is.

Rilling over je rug

Als je De Rotterdam voor het eerst ziet voel je onwillekeurig een rilling over je rug lopen. Het is het gevoel dat je ook kunt krijgen bij betreding van een kathedraal, wanneer je midden in de Zuid-Amerikaanse jungle stuit op een Maya tempel of als je in Frankrijk over het Millau Viaduct rijdt. Een gevoel van ontzag, dat in de eerste plaats te maken heeft met de omvang van het complex.

Koolhaas heeft die omvang volledig uitgebuit. Vergelijk De Rotterdam met bijvoorbeeld Montevideo, dat Mecanoo even verderop bouwde. Dat hoogbouwcomplex is bedacht als een ‘collage’ van bakstenen bouwvolumes, die in schaal en materiaal aansluiten op de omringende stad. Of neem de naastgelegen woontoren van Siza, met zijn warme, zandkleurige natuurstenen gevels en ranke bekroning. Terwijl deze architecten veel moeite deden om hun torens een menselijker maat en vriendelijke uitstraling te geven, heeft Koolhaas ervoor gekozen om zijn torens rondom dezelfde harde glazen gevels te geven. Een ongenaakbare, uniforme huid die ervoor zorgt dat je De Rotterdam in zijn volle grootte ervaart, wat de architectuur iets intimiderends geeft.

Maar De Rotterdam biedt meer dan bigness alleen. De reden dat je ogen aan de gigantische bouwmassa vastgekleefd blijven, is de fascinerende compositie. De drie torens verspringen elk halverwege in een eigen richting, en raken elkaar daarbij met de ‘schouders’. Door de uitkragende volumes, die de zwaartekracht tarten, oogt De Rotterdam vanuit verschillende perspectieven steeds anders. Soms is het een gesloten wand met reliëf, dan weer is het een trio wolkenkrabbers, even later zie je er toch een stapeling van dozen in. Die fascinerende ongrijpbaarheid ‒ het woord dat Koolhaas zelf ook typeert ‒ lijkt vooralsnog de belangrijkste kwaliteit van het project.

Zwaartepunt verlegd

Toen Ben van Berkel in 1990 de Erasmusbrug ontwierp, was er twijfel of de pyloon aan de zuidelijke oever van de Maas wel op zijn plaats was. De kant waar de pyloon naar toe helt, belichaamt immers niet alleen het zwaartepunt van de constructie, maar ook het zwaartepunt in de stad. Kon de Kop van Zuid die verwachting wel waarmaken?

Met de komst van De Rotterdam is die vraag niet langer aan de orde. De Wilhelminapier, waar vroeger de stoomschepen naar Amerika vertrokken en die sinds de jaren negentig wordt herontwikkeld, is met de komst van Koolhaas’ verticale stad een volwaardig onderdeel van het centrum geworden. De vraag is nu of dit niet teveel van het goede is; is een verdichtingsoperatie formaat XL wel op zijn plaats in de Maasstad? Rotterdam worstelt, anders dan echte metropolen, immers niet met een gebrek aan ruimte.

Andere problemen zijn er wel genoeg. Zo is er een lange lijst van pracht/krachtwijken waar nog veel gebeuren moet. Er staat 500.000 vierkante meter kantoorruimte leeg. En het centrum, dat als gevolg van de verwoestingen tijdens de Tweede Wereldoorlog nog altijd samenhang ontbeert, krijgt steeds meer concurrentie van andere steden.

De Rotterdam geeft geen enkele blijk van een visie op deze problematiek. Als de deuren op 15 november open gaan, en onder anderen de gemeente in de kantoorruimte trekt, zullen aan het Marconiplein de Europointtorens onbewoond achterblijven. Daar trok de gemeente veertig jaar geleden in omdat ook die kantoorruimte anders leeg opgeleverd zouden worden. Terwijl de reus zich vult met bewoners, zakenlui en hotelgasten, zullen de straten op de Kop van Zuid leeggezogen worden. Oké, er is een transparante sokkel met een lobby en een restaurant aan het water, geen onaardige plek. Maar tegenover die semiopenbare ruimte staat een veelvoud aan vloeroppervlak dat compleet losgesneden is van het stedelijk leven.

Geen verlossing

De stad heeft lang gewacht op De Rotterdam, waarvoor de eerste tekeningen al in 1997 gemaakt werden. Niet alleen omdat het 340 miljoen euro kostende megaproject aanvankelijk afgeblazen dreigde te worden. Maar ook omdat dit het eerste grote werk is dat Rem Koolhaas sinds lange tijd in eigen land heeft gebouwd. Zou Koolhaas, die sinds hij 25 jaar geleden doorbrak met De Kunsthal, vriend en vijand steeds weer weet te verrassen met zijn theorieën en gebouwen, Rotterdam kunnen ‘verlossen’?

Het weinig verrassende antwoord is nee. Dat het project uiteindelijk gerealiseerd is, zal in de stad van ‘niet lullen maar poetsen’ ongetwijfeld gezien worden als een bevestiging dat Rotterdam, zelfs in tijden van crisis, nog steeds meedoet met andere wereldsteden. De Gemeente lijkt wat dat betreft een bijna heilig geloof te hebben in Koolhaas, die de komende jaren ook nog een nieuw stadskantoor gaat bouwen aan de Coolsingel en het 120.000 m² grote Forum winkelcentrum nabij de Koopgoot. Als je kijkt naar de Titaan op de Kop van Zuid dan zóu je ook bijna gaan geloven dat hij onoverwinnelijk is. Maar als je langer in de buurt van De Rotterdam verkeert wordt je toch vooral bang voor wat de toekomst zal brengen. We weten ten slotte allemaal hoe het met de Titanen afliep.

Tekst: Kirsten Hannema
Fotografie: Ossip van Duivenbode