Rietvelds Universum

Op 20 oktober 2010 opent de tentoonstelling Rietvelds Universum in het Centraal Museum in Utrecht, de stad waar Gerrit Rietveld woonde en werkte van 1888 tot 1964. De expositie is, samen met het gelijknamige boek, het resultaat van een uitgebreid onderzoek naar de context van Rietvelds werk, door een internationaal en interdisciplinair team van deskundigen. Hiermee wordt voor het eerst de betekenis van Rietvelds ideeën en werken geduid in een internationale context.

Bijna iedereen kent Rietvelds rood-blauwe stoel en het Rietveld Schröderhuis in Utrecht. In 2006 zijn ze zelfs opgenomen in de ‘Canon van de Nederlandse geschiedenis’. Zijn ontwerpen zijn opgenomen in collecties over de hele wereld. De laatste jaren van zijn leven groeide Rietveld uit tot een sterarchitect, aan wie menig prestigieuze opdracht ten deel viel. In 1958 toonde het centraal Museum in Utrecht een overzichtstentoonstelling van zijn werk, die Rietveld zelf samenstelde. Een paar maanden voor zijn dood, in januari 1964, kreeg Rietveld een eredoctoraat Bouwkunde aan de – toen nog – Technische Hogeschool te Delft, een kroon op zijn werk.

Interdisciplinair onderzoek
Desondanks was tot voor kort de betekenis van Rietveld in zijn nationale en internationale context aan veel onduidelijkheid en speculaties onderhevig. In 1992 organiseerde het Centraal een grote retrospectieve tentoonstelling over het totale oeuvre van Rietveld, met daarbij een lijvige catalogus van de hand van Marijke Küper en Ida van Zijl. Deze catalogus vormde het uitgangspunt voor het vervolgonderzoek dat eind 2006 is gestart, door Ida van Zijl, conservator van de Rietveldcollectie van het Centraal Museum, Rob Dettingmeijer van de Universiteit Utrecht en Marie-Thérèse van Thoor namens RMIT van de TU Delft.

Zij verzamelden een internationaal team van experts die vanuit verschillende disciplines hun licht laten schijnen op Rietveld. Doel was de contextualisering van Rietveld, vanuit drie perspectieven: de sociale context (de opdrachtgevers, collega’s en vrienden van Rietveld), de materiële context (materiaal en techniek) en de formele context (De Stijl en het Nieuwe Bouwen en andere stromingen). In samenwerking met het Nederlands Architectuurinstituut is zo een tentoonstelling samengesteld die enerzijds Rietveld plaatst in een internationale context , en anderzijds juist in de huid van Rietveld kruipt en laat zien hoe hij de wereld zag, hoe hij leefde, werkte en dacht.

Rondleiding door Rietveld zelf

Vanaf de entree van het museum leidt een ondergrondse gang naar de expositie. Commentaren van tijdgenoten over Rietveld en een film van zijn beëdiging op de Technische Hogeschool illustreren de iconisering van Rietveld in de laatste jaren van zijn leven. Eén trap op en men bereikt de eerste zaal. In de hele expositie is gebruikt gemaakt van deuren op schragen als ondergrond voor maquettes en tekeningen. Een eenvoud die past bij de werkwijze van Rietveld. Rietvelds werk en uitspraken (op een grijze achtergrond) staan en hangen naast werk en citaten van tijdgenoten (op een witte achtergrond).

Daarnaast is de context is ook in beeld gebracht in foto’s en films uit de tijd van de tentoongestelde objecten, deze worden zichtbaar wanneer men aan het einde van een zaal terugkijkt. Bij sommige objecten kan men een gesproken toelichting van Rietveld zelf krijgen, die bij zijn expositie in 1958 zijn opgenomen. De huidige tentoonstelling is rond drie thema’s opgebouwd: De bevrijdende ruimte, eenvoud en experiment en een ‘echte’ Rietveld.

Ruimte, eenvoud en experiment
In de eerste zalen rond het thema ‘bevrijdende ruimte’ staan Rietvelds ideeën over ruimte centraal, hoe hij die ruimte ontwierp en hoe hij daarbij door anderen werd beïnvloed of zelf anderen beïnvloedde. Zijn hele leven bleef hij trouw aan het adagium ‘architectuur is het scheppen van ruimte’. Uniek aan Rietveld is dat hij dat zowel in architectuur als in meubelontwerp toepaste. In het ontwerp van de latere villa’s zijn onmiskenbaar en invloeden van tijdgenoten als Mies van der Rohe, Neutra en Le Corbusier aanwezig, maar tegelijkertijd gaat Rietveld zijn eigen weg in het creëren van moderne goede woningen, aangepast aan de individuele behoeften van de opdrachtgevers en wars van het etaleren van de status van zijn opdrachtgevers of van zijn eigen creatieve vermogen.

In ‘eenvoud en experiment’ zien we hoe Rietveld zijn leven lang experimenteerde met nieuwe materialen en technieken. Hoewel veel experimenten in een ontwerpfase bleven steken, werden veel ideeën wel door hemzelf en anderen weer opgepakt en verwerkt in nieuwe ontwerpen. Op een entresol worden zijn experimenten getoond met meubels als de lattenstoel en de stoel uit één stuk. Een andere entresol laat zien hoe Rietvelds streven naar eenvoud zich vertaalde in de vormgeving van deuren, metselwerk en een verholen goot. Bouwtechnisch geenszins eenvoudige oplossingen die wel een eenvoudig beeld opleverden in de zin van zo egaal en minimalistisch mogelijke vlakken.

Een echte Rietveld
In de laatste zaal prijken negen versies van de rood-blauwe stoel, door vele makers op verschillende wijze in elkaar gezet. Hoewel Rietveld zijn leven lang telkens weer voor nieuwe vragen een eigentijdse oplossing wilde creëren, wilden zijn opdrachtgevers vaak een ‘echte’ Rietveld, waarmee zij doelden op de iconen uit de Stijlperiode, als de wereldberoemde stoel en het Rietveld Schröderhuis en de wereldberoemde stoel.

Werkplaats Rietveld
In de dependance van het museum aan de overkant van de Agnietenstraat, waarin ook het Dick Brunahuis is gevestigd, is een werkplaats ingericht, waarin kinderen en volwassenen zelf aan de slag kunnen met ideeën en ontwerpen van Rietveld. Er worden filmpjes vertoond over hoe Rietveld zijn maquettes in elkaar zette, er zijn drie werkbladen waarmee je drie ontwerpen van Rietveld zelf op schaal kunt maken (de lattenstoel, de stoel uit één stuk en het zomerhuis Brandt Corstius). Je kunt er ook aan een eigen ontwerp werken voor een meubel of interieur. Er is materiaal, gereedschap en begeleiding aanwezig. Deelname is gratis en de resultaten kunnen ter plekke tentoongesteld worden of meegenomen naar huis.

De heldere tentoonstelling en het boek bieden veel nieuwe inzichten in het leven, werk en betekenis van Rietveld, op een fraaie, originele en toegankelijke wijze gepresenteerd. De tentoonstelling is tot 30 januari 2011 te zien in het Centraal Museum en zal daarna rondreizen.