Onderzoek Studio KNOL collective [ir] rationality

Gedragen wij ons bewust of onbewust volgens collectieve regels of prevaleren individuele beslissingen? En wordt ons gedrag beïnvloed door de ruimte waarin wij ons bevinden of juist niet?’ Dat zijn de centrale vragen van Studio KNOL bij het onderzoek Collective [ir]rationality naar gedragsbeïnvloeding door ruimtelijke interventies van zowel het individu als het collectief. Collective [ir]rationality maakt deel uit van een trilogie van interventies in kunstcentrum MU in Eindhoven. Eerdere onderzoeken waren Out of office naar de optimale werkplek en Pencil versus Pixels naar de beleving van digitaal en analoog.

De bezoekers van kunstcentrum MU in Eindhoven worden opzettelijk in verwarring gebracht tijdens de Dutch Design Week. Denken zij een expositie van Studio KNOL te bezoeken, worden bezoekers in werkelijkheid proefkonijnen in een sociaal experiment – zonder dat zij het weten. Zo moeten de argeloze bezoekers bij de ingang van de expositieruimte kiezen uit drie poortjes, afgesloten met een gordijn. Wat er achter de gordijntjes te zien is, blijft een raadsel. Na het betreden van de achterliggende ruimte komen zij terecht in een doolhofachtig landschap. Achter het middelste poortje bijvoorbeeld ligt een parcours dat is afgezet met linten aan paaltjes, zoals je deze ziet op luchthavens. Achter de rechterpoort liggen weer vier nieuwe poortjes; drie met een rood kruis er boven en één met een groene pijl. Hoe verder de bezoekers in het landschap verzeild raken, hoe meer keuzes er volgen – soms logisch, soms volslagen absurd.

Ruimtelijk gedrag

‘Met dit landschap willen wij het ruimtelijk gedrag bestuderen. De expositieruimte MU ligt op het creatieve bedrijventerrein Strijp-S en trekt meer dan 35 duizend bezoekers tijdens de Dutch Design Week. Dat biedt ons een uitgelezen kans om in een overzichtelijk tijdsbestek een enorme groep mensen te monitoren’, verklaart ontwerper Jorien Kemerink van Studio KNOL, de Amsterdamse ontwerpstudio van Kemerink en Celine de Waal Malefijt. ‘Door bezoekers telkens voor keuzes te stellen onderzoeken wij of zij zich laten leiden door groepsdruk. Mensen laten nauwelijks blijken dat zij de installatie niet begrijpen. Er stapt er bijna niemand over de linten heen, ook al maakt de route een onnodige omweg. Ook blijkt dat mensen onbewust toch kiezen voor een poortje met een groene pijl erboven. Vervolgens beïnvloeden wij dit kuddegedrag door bijvoorbeeld een kunstmatige rij te vormen door mensen te laten wachten. Wanneer komt dan het moment dat mensen zo geïrriteerd raken dat zij wél over de omheining stappen?’ Collective [ir]rationality heet dit onderzoek naar gedragsbeïnvloeding door ruimtelijke interventies van zowel het individu als het collectief. ‘Gedragen wij ons bewust of onbewust volgens collectieve regels of prevaleren individuele beslissingen? En wordt ons gedrag beïnvloed door de ruimte waarin wij ons bevinden of juist niet?’, vat De Waal Malefijt de centrale onderzoeksvragen samen. Een voorlopige conclusie is dat de sociale druk en controle groot is. ‘Ik liep zelf in de verkeerde richting en werd meteen met ‘dat mag niet, hoor’ gecorrigeerd.’ ‘Of mensen apen elkaar juist na, vult Kemerink aan. ‘Dat als er één iemand door een poortje met een rood kruis erboven loopt, de rest dan ook meteen volgt.’

Trilogie

Het ontwerp van dit soort fictieve landschappen om onderzoek te doen naar menselijk gedrag is de core business van Studio Knol. Collective [ir]rationality maakt deel uit van een trilogie van interventies gedaan in kunstcentrum MU. Bij Out of office, een onderzoek naar de optimale werkplek, werd een hippe flexplek voor zzp-ers (denk aan ligbedden, schommels en een rommelkeuken) gedurende een maand langzaam gestript in een kale kantooropstelling met bureauhokjes die strak in het gelid stonden. Uiteindelijk werden de flexwerkers zelfs vanaf een videoscherm aangespoord om minder lawaai te maken of door te werken. Pencil versus Pixels was een onderzoek naar de beleving van digitaal en ‘analoog’ onderwijs. MBO-studenten moesten de lesruimte inrichten met materiële lesmaterialen van stof, hout of staal en met behulp van virtuele middelen als virtual reality-brillen. De lesmodule begon met de echte bouwstenen en werd steeds technocratischer; via laptop-opdrachten en smartphones met QR-codes eindigden studenten uiteindelijk passief in een leunstoel met een virtual reality-bril op. ‘Wat bleek, ook met deze brillen communiceerden studenten volop. Alleen bij het werken achter een laptop, zoals zij dat nu altijd doen, raakten zij in een isolement.’ Ook het fysieke interieur bleek van grote invloed. ‘Met een simpele ingreep als het plaatsen van een paar planten werd de sfeer meteen veel socialer en dynamischer.’

Studio KNOL project

Elk Studio KNOL-project begin met een vraagstelling. Kemerink: ‘Dat kan groepsgedrag zijn of onderwijsbeleving. Vervolgens bedenken we een interieur dat het beste bij dit onderzoek aansluit.’ Deze interieurs zijn weliswaar fictief – het gaat tenslotte niet om een echte flexwerkplek of lesruimte – maar zij moeten realistisch ogen en esthetisch overtuigen. ‘Om gebruikers van de flexwerk plek te vinden hadden wij geadverteerd alsof wij een nieuw initiatief waren. Zzp-ers mochten een maand werken voor 5 euro in een avontuurlijke en comfortabele werkplek.’ Ook de studenten waren ervan overtuigd dat zij echt onderwijs kregen. ‘De docenten werkten mee.’ Studio KNOL is zich ervan bewust dat het met deze ongevraagde sociale experimenten een ethische grens aftast. ‘Maar uiteindelijk vertellen wij iedereen wat wij hebben onderzocht. De resultaten maken wij ook openbaar, zodat proefpersonen beter inzicht kunnen krijgen in hun eigen gedrag.’ Met deze zelfgeïnitieerde onderzoeken buigt Studio KNOL zich over maatschappelijke vraagstukken als onderwijs, werkomgeving of crowdmanagement. ‘Het onderwerp moet in principe iedereen aangaan’, zegt De Waal Malefijt ‘Maar wij kunnen ook onderzoek doen voor het bedrijfsleven. Mits wij worden ingezet om verandering te begeleiden. Stel een bedrijf wil nieuwe werkplekken introduceren, dan kunnen wij onderzoeken welke het meest geschikt zijn. Maar hebben zij al besloten dat zij flexplekken willen en moeten wij alleen het ontwerp daarvan maken, dan vinden wij dat minder interessant. Er moet een vraag liggen waarvan het antwoord niet vast staat.’

Modefabriek

Maar ze kunnen ook een functioneel en toegepast interieurontwerp maken. Voor de Modefabriek, een jaarlijkse kledingbeurs in Amsterdam maakte Studio KNOL (i.s.m. Christiaan Bakker) een inventief vloerplan en een ontwerp voor de centrale ruimte met een grote food-area, voor lezingen en presentaties. ‘Een normale beursvloer heeft een recht grid dat haaks op de muren staat. Wij hebben dit vloerplan een kwartslag gedraaid zodat er een andere dynamiek ontstaat. Zichtlijnen worden doorbroken en bezoekers moeten zich zigzaggend door de ruimte bewegen, waardoor zij meer verast worden. Vervolgens hebben wij scherp contrast gecreëerd door het gebruik van harde en zachte materialen als textiel.’ Overeenkomst tussen deze modebeurs en de fictieve onderzoeksruimtes is dat het beiden tijdelijke interieurs zijn. ‘Wij hebben in 2013 samen de opleiding Vacant NL gevolgd, een thematische masterstudie over leegstand van het Sandberg Instituut. Daar ligt de basis van de huidige Studio KNOL’, zegt De Waal Malefijt. Het duo werkte daarvoor al samen sinds het afronden van de studie Industrieel Ontwerp aan de TU Eindhoven in 2009. ‘Onze eerste presentatie was over techno food, een fictieve kijk op de toekomst van eten. Vervolgens kregen wij enorm veel aanvragen op gebied van food design. Om ons te verdiepen in meer ruimtelijk ontwerp besloten wij in 2011 samen te starten met Vacant NL.’

Teleportatie

Voor de recente onderzoeken werkt Studio KNOL samen met socioloog Anna Dekker. De theoretische basis voor hun onderzoek wordt gelegd door een architectuurhistoricus/ theoreticus (Lion Zeegers). Toch pretenderen ze geen wetenschappelijke basis onder hun onderzoek. ‘Wij zijn tenslotte ontwerpers.’ Een onderzoek waar Studio KNOL nu aan werkt is het visualiseren van natuurkundig onderzoek aan de TU Delft naar de verstrengeling van quantumdeeltjes. ‘Dit principe gaat ervan uit dat objecten op grote afstand met elkaar in verbinding kunnen staan en dus ook dataverkeer kunnen uitwisselen. Dit is teleportatie. In principe maakt dit een extreem snelle en ontraceerbare internetverbinding mogelijk zonder een tussenmedium zoals een glasvezelkabel of satelliet. Via alledaagse voorwerpen. Wat gaat dit betekenen voor onze leefomgeving?’ De eerste visualisatie van dit toekomstscenario is een film van lichtgevende plexiglas platen die op elkaar reageren. De tweede fase van het onderzoeksproject wordt een verkenning van architectonische toepassingen en zal bestaan uit twee ruimtes die met elkaar communiceren, bijvoorbeeld via het meubilair. Het wordt een conceptueler onderzoek dan de empirische onderzoeken volgens de gangbare methode-Studio KNOL, beamen Kemerink en De Waal Malefijt. ‘Wij maken een esthetische verbeelding van een hoogst theoretisch onderzoek. Het wordt dus meer kunstzinnig dan realistisch. Maar de basis is het hetzelfde: wij ontwerpen een fictief interieur om een concrete vraag te onderzoeken.’

Alle onderzoeken en bijbehorende resultaten zijn op te vragen via www.studioknol.com
Tekst: Jeroen Junte

Dit artikel werd gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 1 van 2016