Frank Tjepkema bouwt in Bangladesh

De gloednieuwe Solidaridad Village Market van ontwerper Frank Tjepkema nabij de provinciestad Khulna in Bangladesh is een open en toegankelijk gebouw dat moderne esthetiek koppelt aan lokale tradities. Het gebouw is functioneel en robuust, maar heeft ook zachte kwaliteiten als ontmoetingsplek en educatiecentrum. Kortom, een multifunctioneel gebouw met een doordachte esthetiek. En dat voor iemand die niet is opgeleid als architect.

Frank Tjepkema

Frank Tjepkema ontwierp het marktgebouw Solidaridad Village Market nabij de provinciestad Khulna in Bangladesh als een open en toegankelijk gebouw, waarin moderne esthetiek zijn gekoppeld aan lokale tradities. Zo refereren de baksteenmotieven aan de Hindoeïstische tempels in het land. Ook zijn zowel bamboe en Bengaalse lokaal ambachtelijk vervaardigde tegels gebruikt als strak beton en hightech zeildoek als dakoverspanning. Het gebouw is functioneel en robuust, een belangrijke kwaliteit in een land met een klimaat waar hitte afwisselt met zware regen. Tegelijkertijd heeft het marktcomplex ook zachte kwaliteiten als ontmoetingsplek en educatiecentrum over beter productie- en distributiemethodes. Kortom, een multifunctioneel gebouw met een doordachte esthetiek. En dat voor iemand die niet is opgeleid als architect. Na zijn studie Industrieel Ontwerp aan de TU Delft, Design Academy Eindhoven en het Sandberg Instituut (de masteropleiding van de Amsterdamse Rietveld Academie) vestigt Frank Tjepkema (1970) zich als zelfstandig ontwerper in Amsterdam. Als Studio Tjep. ontwerpt hij sinds 1999 meubels en andere producten waarbij hij technisch vernuft combineert met de expressiviteit van Dutch design. Gaandeweg komen daar interieuropdrachten bij, zoals de cosmetica-afdeling van de Hema en vertrekhal 4 op Schiphol. De Village Market is zijn eerste volwaardige gebouw. Nota bene in Bangladesh, wat toch ook weer bijzondere kwaliteiten van een architect vraagt. ‘Maar voor mij was dit juist een uitkomst. Ik hoefde geen rekening te houden met de zware Nederlandse bouwvoorschriften voor plafondhoogtes en minimale afmetingen van raam en deur.’

Village Market

De wens om architectuur te maken was er lang. ‘Mijn tweede studiekeuze was Bouwkunde. In de vorige eeuw was het ook volstrekt normaal om producten en gebouwen te ontwerpen, kijk naar Alessandro Mendini of Philippe Starck.’ Technische aspecten als schaal en complexe constructie daargelaten, zit het grootste verschil tussen beide disciplines in ‘de communicatie’. Neem De Rotterdam van OMA, ‘dat heeft toch nul zeggingskracht’, aldus Tjepkema. ‘Vierkante dozen zijn het, die ook dertig jaar geleden gebouwd hadden kunnen zijn. Ik zit veel met merken om tafel. Die zijn geobsedeerd door de boodschap die ze met hun hun producten uitstralen. Daar kunnen architecten echt nog wat van opsteken.’ Al zijn er natuurlijk ook uitzonderingen, ‘zoals Frank Gehry of MVRDV, dat met Chanel samenwerkt.’ Omgekeerd leert Tjepkema als ontwerper ook van architecten. ‘Een krachtige kwaliteit van architecten vind ik het denken in programma’s en plattegronden. En vervolgens een goede inschatting kunnen maken wat het sociale effect daarvan is. Hoe wordt een ruimte beleefd door de gebruiker.’ Het programma van eisen van de Village Market was een landbouwoverslag met als hoofdgebouw een overdekte veilingmarkt met ongeveer zeventig vaste standplaatsen voor verkopers. Aan een dwarsstraat in dat gebouw zitten een lesgebouw, waarin boeren programma’s kunnen volgens over duurzame landbouw, en een winkel voor landbouwartikelen als kunstmest en gereedschap. Aan de achterkant van het complex zit een gebouw met twintigtal units voor koeling en verpakking. En zoals elk openbaar gebouw moest het complex ook een gebedsruimte hebben. De markt is niet voor consumenten maar tussenhandelaren in voedsel uit landbouw en aquacultuur (kweekvis) in de omgeving. ‘Met deze professionele overslag wordt het mogelijk om de gewassen te veilen aan handelaren uit andere steden en misschien zelfs havens, zodat het geëxporteerd kan worden. Door regulering van de handel bewaakt Solidaridad een fairtrade systeem.’

Tulpenwinkel op Schiphol

Opdrachtgever was Solidaridad, op kosten van de Nederlandse Ambassade in Bangladesh. Dat Tjepkema de directe opdracht kreeg, dankte hij aan het fictieve architectuurproject Oogst dat hij tien jaar geleden bedacht. Uitgangspunt van deze paper architecture is een superboerderij die tevens fungeert als zelfvoorzienend pretpark met als doel de kennis en bewustwording van voedsel te vergroten. ‘Op deze boerderij mogen hotelgasten als vrijetijdsbesteding werken. Ze kunnen zien hoe een koe wordt geslacht, terwijl ze in het restaurant een lekker biefstukje eten.’ Dit fictieve toekomstscenario was uitgewerkt in een serie realistische tekeningen. Ook was Solidaridad onder de indruk van zijn House of Tulips, een tulpenwinkel op Schiphol die oogt als een zwevend glazen grachtenhuis. ‘De lokale medewerkers in Bangladesh wilden ook zoiets om de Nederlandse samenwerking te benadrukken. Wat vanuit een neokoloniale associatie natuurlijk ongepast is.’ Een compromis werd gevonden in een plattegrond van het marktcomplex die overeenkomsten had met de 17de-eeuwse Nederlandse nederzetting in Azië. ‘Wat ook echt een functionele indeling was met een hoofdgebouw waaromheen de rest van de functies zijn gedrapeerd.’ Een zichtbare referentie naar Nederland was het gebruik van baksteen. ‘In Bangladesh, dat ook een kleidelta is, is de baksteen dominant. Maar dan een echt schitterende ambachtelijke steen.’ In het metselwerk zijn de speelse vormen van trapgevels verwerkt. Voor de bouwkundige uitwerking werkte Tjepkema in Nederland samen met architect Rob van Houten. ‘Het uiteindelijke ontwerp hebben we samen gemaakt.’ Waarbij Tjepkema de beleving van de gebruiker bewaakte. ‘Soms dreigde het ontwerp zo planmatig en zakelijk te worden, dat de organische dynamiek van een markt dreigde te verdwijnen. Daarom heb ik voorgesteld om de wanden schuin te plaatsen, als een verwijzing naar de oorspronkelijke markten van tentdoek aan schuine palen.’ De ronde gaten in de muren tussen de afzonderlijke stallen zijn eerbetoon aan de iconische architectuur van Louis Kahn in Bangladesh. ‘Zijn gebouwen zitten vol met ronde gaten. Maar nu kon ik één lange rij van zulke ronde kijkgaten maken over een lengte van zestig meter. Bovendien kunnen de verkopers zo met elkaar ouwehoeren. Dat hoort nu eenmaal ook bij een markt.’

Metrostation Rokin

Vervolgens werd voor de vergunningaanvraag, de bouwbegeleiding en andere praktische zaken samengewerkt met Vaastukalpa Architects, het meest ervaren en gerenommeerde bureau ter plekke. Waarna alsnog enkele aanpassingen moesten worden gedaan aan het ontwerp. ‘Onze dakconstructie was te groot en complex. Daarom hebben we uiteindelijk gekozen voor een zeildoek, wat voor Bangladesh heel innovatief is. Het dak is aan de bovenkant open, waardoor een natuurlijke ventilatie ontstaat door de treklucht. Ook is een overspanning aangebracht, zodat vrachtwagens in de schaduw kunnen worden gelost en geladen.’ Dat het ontwerp is goedgekeurd, blijkt uit de exacte kopie die nu zeventig kilometer verder op het platteland wordt gebouwd. Tjepkema heeft inmiddels de smaak van architectuur te pakken. Op het Rokin in Amsterdam werd deze zomer een metalen installatie geplaats die de fietsenrekken bij het nieuwe metrostation Rokin moet maskeren. Deze Bycicloud is een ingenieus hekwerk van abstracte fietswielen en diamanten van ruim honderd meter. In een nieuwe park in Amsterdam-West heeft hij ventilatiezuilen ontworpen voor een onderliggende autoweg. ‘Het worden vier torens van zes meter hoog die ogen als een origami van staal. Het resultaat kun je beschouwen als een gebouw, een sieraad en een kunstwerk. In die gelaagdheid ligt mijn kracht.’

Fotografie: Chandan en Afrina

Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 1 van 2019