Met het ontwerp Amsterdam Allegories voor een fictief landschap van drijvende eilanden in het Sixhavengebied, wist architect Alessandra Covini in 2018 de prestigieuze Prix de Rome binnen te slepen. De jury was vooral onder de indruk van de materiële rijkdom van het plan en de presentatie. Verbinding tussen theorie en materialiteit is een essentieel uitgangspunt van Covini, die het ontwerp samen met haar eveneens Italiaanse levenspartner Giovanni Bellotti maakte. Samen vormen ze het Rotterdamse bureau Studio Ossidiana.
‘Een verfrissend plan waar het plezier, de positieve energie en de humor van afspatten’, oordeelde de jury van de Prix de Rome 2018 unaniem over het winnende ontwerp van de architect Alessandra Covini. Wat opmerkelijk is, want humor is niet per se een aanbelevenswa/ardige kwaliteit van architectuur. Zeker niet bij een prestigieuze prijsvraag als de vierjaarlijkse Prix de Rome, de belangrijkste prijs voor jonge architecten. En dan was de opgave van deze editie ook nog eens de herinrichting van het Sixhavengebied in Amsterdam, een zeer gewilde A-locatie pal tegenover het Centraal Station. Het ontwerp moest van betekenis zijn voor de gehele stad en door een brede bevolkingslaag gebruikt kunnen worden. Kortom, een high pressure opgave die op het eerste gezicht nauwelijks ruimte biedt voor frivoliteit. Maar werken aan het winnende ontwerp was óók een feest, zegt Covini, die met haar eveneens Italiaanse levenspartner Giovanni Bellotti het Rotterdamse bureau Studio Ossidiana runt. ‘Dat begon al met het verzamelen van verhalen die bij Amsterdam horen als stad aan het water, vandaar ook de naam Amsterdam Allegories.’ Verhalen over botenbouwers en ontdekkingsreizigers, maar ook over landbouw en handel. Het onderzoek was een reis door heden, verleden en toekomst van deze bijzondere stad. Niet alleen fysiek, langs de gebouwen en grachten, maar ook vol ontmoetingen met de inwoners en hun geheugen en verlangens voor de toekomst. Met hun rare eigenschappen, hun obsessies en verlangens. Daarom is het ook een optimistisch en uitnodigend ontwerp geworden.’
Stilteplekken
De kern van Amsterdam Allegories is een fictief landschap van drijvende eilanden die in de nieuwe ‘Gouden
Bocht’ langs het IJ liggen maar van daar door de stad kunnen worden versleept
en zo voor iedereen toegankelijk worden. ‘Elk eiland vertelt een ander verhaal
en vraagt een ander gebruik. Sommigen hebben een amfitheater met podium of zijn
juist een stilteplek; anderen maken een verbinding met de natuur door te
fungeren als broedgebied voor vogels’, zegt Covini, die de officiële winnaar is
van de Prix de Rome. Maar het ontwerp is feitelijk van Studio Ossidiana. Het
idee voor 21 zwervende eilanden door Amsterdam is een vergezicht, beamen Covini
en Bellotti. Toch hopen ze dat ten minste onderdelen ervan worden gerealiseerd,
niet noodzakelijkerwijs op de felbegeerde plek aan het IJ. ‘Technisch is het
mogelijk om drijvende tuinen, stranden of bossen te realiseren. Het zou nieuwe
vormen van publieke ruimte toevoegen aan de stad die recht doen aan de
diversiteit van de bewoners, bezoekers en ook flora en fauna.’ Amsterdam Allegories kan daarom ook worden gezien als een pleidooi voor
meer vrijheid en experiment in de hoofdstad. ‘De veelzijdigheid aan eilanden
weerspiegelt diversiteit van Amsterdam en biedt bewoners de mogelijkheid om in
een continu proces de stad zelf in te richten.’
Materiële rijkdom
De culturele diversiteit van Amsterdam Allegories blijkt ook uit de fysieke presentatie ervan met een zes meter lange
maquette met een veelheid aan materialen en kleuren. Er zijn eilanden met
glazen koepels of schoorstenen van kleiaarde maar ook iconische bouwwerken van glanzend
metaal en monumentale sculpturen in steen in bonte kleuren met houten masten
voor trekvogels. De jury van de Prix de Rome toonde zich vooral onder de indruk
van deze ‘materiële rijkdom’. ‘Misschien wel het grootste compliment’, aldus
Covini. Want een verbinding tussen theorie en materialiteit is een essentieel
uitgangspunt in de praktijk van Studio Ossidiana. Niet voor niets verwijst de
studionaam naar obsidiaan of lavasteen. ‘Dat materiaal verbeeldt beweging en
verandering, terwijl het eenmaal gestold juist hard en blijvend is’, legt
Covini uit. ‘Het is een soort zwart glas dat een vervormde werkelijkheid
reflecteert. Bovendien waren de eerste menselijke gereedschappen hiervan
gemaakt. Het is dus ons oudste cultuurgoed.’ Waarmee meteen de tweede pijler
onder de jonge Rotterdamse studio is bepaald. ‘Wij werken graag in verschillende
culturele disciplines, waaronder beeldende kunst en vormgeving.’ Bellotti: ‘Een
gebouw is voor ons niet de enige uitkomst van een onderzoek.’
Verwaarloosd beton
Het onderzoek Petrified Carpets (in 2015 opgestart met Covini’s toenmalige partner Tomas Dirrix) naar de
relatie tussen het Perzische tapijt en architectuur leidde tot betonnen
sculpturen. ‘In nomadische culturen is het tapijt een centraal onderdeel van
het huis met religieuze functie; het is een abstractie van een lusttuin en een
representatie van het paradijs op aarde. De decoraties zitten vol symboliek en architectonische
abstracties. Vervolgens hebben we onderzocht hoe we dit uitgangspunt kunnen
toepassen in hedendaagse architectuur. De vloerkleden hebben wij daarbij
geïnterpreteerd als een metafoor voor culturele verhalen, erfgoed en rituelen
maar ook landschapsarchitectuur en vakmanschap.’ Het resultaat is een serie
monumentale objecten van gekleurd beton waarin ze spelen met kleur, vorm,
textuur en ambachtelijke maattechnieken. Deze hebben de omvang van een authentiek
tapijt en zijn geplaatst in een soort tuin van zand en steen. ‘Het
uiteindelijke maakproces was één groot experiment in het storten en kleuren van
beton. Wij wilden het beton vieren, het meest gebruikte en tegelijkertijd het
meest verwaarloosde materiaal in architectuur.’ In zekere zin was Petrified Carpets een pril manifest voor de werkwijze van Studio Ossidiana: ‘Maatschappelijke
verhalen en theoretische concepten vertalen naar objecten, waarin we de
kwaliteiten van verschillende materialen onderzoeken’, aldus Covini. De
installatie reisde vervolgens langs de Dutch Design Week, de meubelbeurs Salone
del Mobile in Milaan om te eindigen in de tuin van kunstcentrum Marres in
Maastricht. ‘De stenen tuin van vijfduizend kilo maakt dus een nomadische reis
door Europa, net als de textiele vloerkleden.’ Het project heeft inmiddels een
vervolg gekregen met het ontwerp van een speelplein voor een school in de
omgeving van Utrecht. ‘De basis is een serie gekleurde betonnen objecten die op
een afgebakende ondergrond staan. Je zou het kunnen zien als een immens stenen
speeltapijt.’ Tegelijkertijd bevat het ontwerp ook elementen van de Prix de
Romeinzending Amsterdam Allegories. ‘De speelplaats is opgebouwd uit losse eilanden, elk
met een eigen karakter en functionaliteit. Wij schrijven de kinderen niet voor
hoe ze moeten spelen maar nodigen ze uit om hun eigen fantasie te gebruiken.
Het is een genereus ontwerp dat mensen verbindt met elkaar, met hun omgeving
maar ook met zichzelf.’
Huiselijke intimiteit
De oogst van de Prix de Rome bestaat uit uitnodigingen voor interviews, lezingen
en presentaties. Ook kreeg Studio Ossidiana opdracht om een openbare vuurplaats
te ontwerpen voor een strand bij Almere. ‘Dat zou je kunnen zien als een van de
21 eilanden.’ Maar grote bouwopdrachten zijn er niet. Covini, lachend: ‘Architectuur
is nu eenmaal traag.’ Wel is Studio Ossidiana door het Atelier Rijksbouwmeester
gevraagd om onderzoek te doen naar innovatieve toepassingen zonnepanelen in een
stedelijke omgeving in Utrecht. ‘Zonnepanelen zijn nu zo lelijk dat ze verstopt
moeten worden op het dak of aan de achterkant van gebouwen. Voor het
verduurzamen van bijvoorbeeld monumentale gebouwen zijn ze daardoor
onbruikbaar. Behalve als je van de panelen een decoratie maakt.’ Dit onderzoek
resulteerde in twee suggesties, die niet alleen duurzaam zijn maar ook een
huiselijke intimiteit in de openbare ruimte introduceren. Kleine fragmenten van
zonnepanelen worden als decoratieve elementen geïntegreerd in beton en
straattegels. ‘Hiermee kunnen we stenen tapijten integreren in het straatbeeld.’
Daarnaast worden de panelen verwerkt in grote doeken die voor de monumentale
gebouwen kunnen worden gehangen. ‘Deze gordijnen kunnen bijvoorbeeld worden gesloten
als een de bewoners er niet zijn, waardoor het gebouw wordt onttrokken aan het
straatbeeld. Zo ontstaat een spannend spel tussen publiek en privaat. Bovendien
stellen we onaantastbaarheid van deze monumenten ter discussie.’
Crisisarchitectuur
Covini studeerde in Milaan en Lissabon en behaalde haar master Architectuur
aan de Technische Universiteit Delft. Ook Bellotti studeerde aan de TU Delft en
haalde zijn masters aan de IUAV Universiteit in Venetië; aansluitend ronde hij
het SMArchS program af, een postgraduate aan de Massachusetts Institute of
Technology (MIT) in Boston. Ondanks de buitenlandse achtergrond van het duo is
Studio Ossidiana geworteld in de recente Nederlandse architectuurhistorie,
beginnend bij de iconische architectuur van de ‘Super Dutch’, met als
tegenreactie een pragmatische crisisarchitectuur waarin juist kleinschalige
bottomup initiatieven en transformatie-opgaves domineerden. De afgelopen paar
jaar is er een hernieuwde interesse in vooral de maatschappelijke meerwaarde
van architectuur, met een herwaardering voor de materiële kwaliteiten. ‘Wij
zijn eigenlijk door al deze drie stromingen beïnvloedt’, aldus Bellotti. ‘De
verleiding die van schoonheid kan uitgaan inspireert ons, net als de menselijke
maat. Architectuur moet tenslotte genereus zijn en mens en samenleving dienen.
Maar we hebben ook een sterke focus op materialiteit en functionaliteit.’ Wat
hen dan toch Nederlandse architecten maakt? ‘Een onderzoekende en kritische
houding.’ Daarvoor waren ze tentslotte ook naar Nederland gekomen; of
eigenlijk: naar de TU Delft. ‘Hier is de aandacht voor de publieke ruimte
ongekend. In Italië draait in stedenbouw alles om preservatie. Al hebben de
pleinen en speelplaatsen wel weer een belangrijkere sociale functie dan in
Nederland, waar de drang om te vernieuwen veel groter is. Maar het proces
waarmee die vernieuwing tot stand komt, is veel democratischer in Nederland. Architectuur
is hier iets van ons allemaal.’
Questionnaire
Favoriet historisch gebouw? Topkapi Paleis in Istanboel, met zijn ommuurde tuinen en keramische ornamenten op de vloer en de muren. Het doet denken aan een versteend kamp, waarin de tapijten op de vloer of muren van een Ottomaanse tent worden omgezet in harde materialen. Een betoverende architecturale vertaling van verhalen.
Favoriet hedendaags gebouw? Cedric Price’s Snowdon-volière in London Zoo, dat zijn tijd vooruit is in het onderzoeken en vertegenwoordigen van de relatie tussen mensen en andere soorten. En ook Lina Bo Bardi’s SESC Pompéia in São Paulo, een prachtige dialoog tussen huishoudelijke en industriële ruimtes.
Favoriet Nederlands gebouw? Aldo van Eyck’s labyrint in de tuin van het Kröller-Müller museum, en zijn speeltuinen in Amsterdam, zulke vreugdevolle projecten, tegelijkertijd intiem en burgerlijk.
Favoriete architect? Wij kijken vaak naar Lina Bo Bardi’s unieke versie van het modernisme, Cedric Price vanwege zijn originele kijk op de relatie tussen mensen, technologie en het milieu, John Hejduk vanwege zijn narratieve gevoel en vanwege de inspirerende ontwerpmethode, Ettore Sottsass voor de unieke combinatie van diepte en ‘lichtheid’ in verschillende velden.
Favoriete hedendaagse architect? Andrea Branzi. Aan zijn werk als stedenbouwkundige, architect, designer en kunstenaar ligt altijd een idee van de wereld, of een interpretatie ervan ten grondslag. Maar zijn werk is ook heel intiem, met persoonlijke en collectieve gevoelens.
Favoriete Nederlandse architect? Hugh Maaskant. Wij wonen in Rotterdam en wanneer we het station verlaten en het Groot Handelsgebouw zien, worden we herinnerd aan de geschiedenis van de stad, het bombardement en de wederopbouw. Het is een gebouw op de schaal van de stad, maar met een verfijning en aandacht voor details, die tegenwoordig zeldzaam is op een dergelijke schaal. We zijn dol op de ingetogen originaliteit van zijn werk, zijn publieke ambitie.
Als je niet in Nederland woont, in welk land zou je dan willen werken? We hebben een tijd doorgebracht in Istanboel en het zou fantastisch zijn om daar te wonen. Als we een ruimte konden hebben met uitzicht op de Bosporus, ook al is het maar een fragment, zouden we daar gelukkig zijn.
Wat zou je nooit ontwerpen? Wij hadden nooit gedacht dat wij zouden werken aan een project met zonnepanelen, maar bij dit ontwerp hadden we wel de meest interessante uitkomsten en processen. Vaak zijn het juist de plaatsen en onderwerpen waar we ons niet mee verwant voelen, die we moeten uitdagen en waar we het meest door worden uitgedaagd.
Wat is het meest irritante aan het vak? Het ontwerpen aan internationale culturele projecten wordt beperkt door lokale regelgeving. Dit maakt het moeilijk voor kleine bedrijven zoals wij om internationaal te werken, ondanks dat we denken en ontwerpen in een internationale context.
Wat is je droomopdracht? De drijvende ruimtes ontwikkelen die we voor Amsterdam hebben bedacht voor de Prix de Rome. Ook willen we graag plekken ontwerpen voor mensen en andere dieren, en zo de relatie tussen soorten opnieuw verbeelden als een echte tuin.
Belangrijkste niet-architectonische inspiratiebron? Schilderijen van Hieronimus Bosch en Pieter Bruegel, land art van Michael Heizer, Robert Smithson en James Turrell, Zes memo’s voor het volgende millennium van Italo Calvino, diagrammen van Alexander von Humboldt en Francis Hallé, reisdagboeken van Bruce Chatwin.
Beste advies? Van Pancho Guedes, de Mozambikaanse architect: ‘Laat sommige dingen altijd onverklaard.’ Een uitnodiging om zowel ruimte te laten voor de verbeelding, maar ook om ruimte te maken voor het subjectieve, het intieme, want dat kan soms meer zeggen dan woorden.
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL 02 2019
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
platform,
prix de rome,
Studio Ossidiana