Het wedstrijdzwemmen mag door het Pieter van den Hoogenband/Ranomi Kromowidjojo-effect in de lift zitten, het aantal openbare zwembaden in Nederland neemt al jaren af. Voor veel gemeentelijke zwembaden dreigt sluiting omdat de exploitatie problematisch is. Maar er komen ook nieuwe zwembaden voor in de plaats. Het nieuwe zwembad De Krommerijn in Utrecht, ontworpen door Jeanne Dekkers Architectuur, heeft een demontabel dak en is ’s zomers openlucht en ’s winters overdekt. Ook Maastricht, Zwolle, Tilburg, Den Haag en Amsterdam lieten onlangs interessante nieuwe zwembaden ontwerpen.
Volgens de meest recente onderzoekscijfers (Zwemmonitor 2012) zijn er nog ca. 690 openbare zwembaden waarvan ongeveer de helft overdekt is. Een op de drie is een volledig openluchtbad, de andere zwembaden zijn combinatiebaden. Er zijn ook nog enkele honderden zwembaden bij hotels en bungalowparken. Voor veel gemeentelijke zwembaden dreigt sluiting omdat de exploitatie problematisch is. Maar er komen ook nieuwe zwembaden voor in de plaats. Vaak als onderdeel van een nieuwe multifunctionele sportaccommodatie, vaak ook wordt een openluchtbad vervangen door een overdekt bad. Dat is 365 dagen per jaar te gebruiken en eenvoudiger te exploiteren. Als er een beweegbare bodem in zit kan het extra geld opleveren als therapiebad en voor zwemlessen worden gebruikt. Bij multifunctionele accommodaties is het bouwfysisch een uitdaging om het warme en vochtige klimaat van het zwembad af te sluiten van het koele en droge klimaat dat wordt verlangd voor horecaruimtes of sportzalen.
Zwembad Krommerijn: demontabel dak
Utrecht kiest voor een bijzondere variant: Het nieuwe zwembad De Krommerijn is in de winter een overdekt zwembad en ’s zomers een openluchtbad. Het bad heeft een luchtkussendak dat tussen mei en september wordt verwijderd. Aan twee zijden kunnen bovendien glazen puien omhoog worden geschoven zodat ligweide en zwemwater zonder barrières aan elkaar grenzen.
Zo’n demontabel dak is niet alleen kostbaar, maar ook technisch een complexe keuze, zegt architect Sandra Ras van Jeanne Dekkers Architectuur, het bureau dat in 2008 voor het ontwerp werd geselecteerd. Onderdelen die moeten kunnen rollen en schuiven maken het lastig om tegelijkertijd luchtdichte aansluitingen te garanderen. Er werd samengewerkt met Wehrung Architecten en Tentech om dat voor elkaar te krijgen.
Het budget was beperkt, wat ertoe leidde dat voor het openen en sluiten van het dak niet voor een volautomatisch systeem werd gekozen, maar dat het handmatig gaat gebeuren. Geen probleem, vinden ze in Utrecht. Al meer dan 20 jaar werd er gedurende het winterseizoen een enorme blaashal over het oude openluchtbad gezet: een groot aantal vrijwilligers van zwemclub UZSC was daar steeds een paar weken per seizoen druk mee. Nu is het nog steeds een flinke klus, maar zal naar verwachting minder dan een week per seizoen in beslag nemen. De luchtkussens kunnen – eenmaal leeggelopen – in speciale kasten op het dak worden opgeborgen. De 12 stalen spanten blijven in de zomer boven het open water.
De daktechniek van het Krommerijnbad is maatwerk. Met standaard demontabele daksystemen bleek de gewenste overspanning niet haalbaar en sommige systemen waren in de zomersituatie niet ‘open’ genoeg. Uitdaging voor de architecten was de zomerwinter logistiek: hoe zorg je dat kleedruimtes, kassa’s, douches en horeca in beide seizoenen een logische en goed bereikbare plek hebben? Hoe ga je om met het verschil in drukte tussen zomer en winter? Hoe zorg je ervoor dat het zwembad wel een ‘openlucht-sfeer’ uitstraalt in de zomer? Het was een mooie puzzel, zegt Ras.
Voor de zomerse drukte werd een losstaand kassagebouw neergezet, naast de balie die er bij de winterse entree is. Het gedeelte met douches en kleedhokjes is af te sluiten van het bad, zodat kleine kinderen niet zomaar het water in kunnen lopen, maar buitenom moeten. En de zomerse uitstraling werd gegarandeerd door het interieur af te werken met robuust ‘buiten-materiaal’: dezelfde donkere bakstenen als buiten.
Romeins badhuis
Voor het ontwerp van het zwembad lieten de architecten zich inspireren door de historie. Vlakbij het huidige Utrecht bevond zich ooit Fectio, één van de oudste Romeinse legerplaatsen in ons land. De regio ligt vol met Romeinse artefacten. Badhuizen en samen baden waren een belangrijk verschijnsel in de Romeinse samenleving, het leek logisch om daar met het ontwerp bij aan te sluiten. ‘We wilden een mooie serene plek, een alzijdig paviljoen in het groen creëren’ zegt Ras daarover. Het ‘Romeinse bad’ kreeg binnen een omloop met zuilen die het dak dragen, maar ook dienst kunnen doen als tribune. Naast de antracietkleurige strengpers bakstenen overheerst het wit in bijvoorbeeld de douches en kleedruimtes. Hier en daar zorgen muren en vloeren voor een prettig kleurcontrast in oranje en lila.
Buiten is ook een stoere kolommen- en poortenstructuur te zien die, vanwege het lichte beton van de penanten, fraaie kaders vormen voor de donkere bakstenen gevels. De bakstenen buiten zijn stootvoegloos gemetseld. Horizontaal zorgt het veel lichtere voegwerk voor een fraaie, contrasterende belijning. Het zwembad De Krommerijn is één van de acht genomineerden voor de Rietveldprijs, die dit najaar wordt uitgereikt. Omdat het buitenterrein nog niet was ingericht en ingezaaid bleef het dak dit eerste zomerseizoen nog gesloten. Voorjaar 2014 zal het dak er voor het eerst echt af gaan, dan heeft Utrecht na vier jaar slopen en bouwen eindelijk weer een buitenzwembad.
De Geusselt in Maastricht
Zwembadarchitecten Slangen + Koenis Architecten uit IJsselstein ontwierpen de laatste jaren tientallen zwembaden, waarvan zwemstadion De Tongelreep in Eindhoven ongetwijfeld de bekendste is. Onlangs werd De Geusselt in Maastricht opgeleverd, een combinatie van verschillende binnenbaden en een buitenbad, dat een aantal verouderde zwembaden verspreid over de stad vervangt.
De Geusselt gaat voor de titel ‘duurzaamste zwembad van Nederland’. Dat betekent dat er (onder meer) gerecycled beton is gebruikt, pv-cellen en zonnecollectoren op het dak liggen, het complex met houtskeletbouw is geconstrueerd en de gevel is bekleed met aluminium en van gerecycled keramiek gemaakte tegels van de plaatselijke tegelfabrikant Mosa.
Ondergronds zijn behalve de kelder voor de enorme waterbak en dito luchtbehandelingsinstallatie, nog extra kleedkamers en horecaruimtes gemaakt, ook voor de gebruikers van de sportvelden in het park. Er werd boven maaiveld gekozen voor gestapelde en geschakelde kleinere volumes, zodat er een interessant en prettig gebouw ontstond en er geen enorme gesloten ‘bunker’ in het park kwam te staan.
Openluchtzwembad Zwolle
Veel fraaie oude openluchtbaden zijn de afgelopen tientallen jaren gesloopt of vervangen door (overdekte) nieuwbouw. Zwolle liet het Openluchtbad uit 1933, een rijksmonument in de stijl van Het Nieuwe Bouwen naar ontwerp van architect J.G. Wiebenga, restaureren. Bierman Henket Architecten ontwierpen naast de restauratie ook de nieuwe duiktorens, tribunes en een uitkijkpost die fraai aansluiten bij de bestaande stijl. Het bad is sinds deze zomer weer open.
Regengordijn Noorderparkbad
Het Floraparkbad in Amsterdam is inmiddels gesloopt, de aanbestedingen voor het toekomstige Noorderparkbad zijn in volle gang. Het ontwerp is van de Architekten Cie. Vooral het ‘watergordijn’ rondom de buitengevel is een opvallend element. Regenwater wordt op het dak opgevangen en zal langs de gevel druppelen. Het project bevindt zich in de aanbestedingsfase dus ‘niets is nog zeker’ aldus een woordvoerder ‘maar dit beeld is waar we op hopen en wat is goedgekeurd door welstand.’
Zuiderbad Amsterdam
Het Zuiderbad aan de Hobbemastraat in Amsterdam is geen gewoon zwembad, maar een zwempaleis. Pronkstuk is een betegelde fontein, bijna ontroerend zijn de eenvoudige houten kleedhokjes. Het gebouw werd in 1897 ontworpen door Jonas Ingenohl als fietsrijschool, maar dat werd geen commercieel succes. In 1912 werd het omgebouwd tot zwembad, een initiatief van een aantal Amsterdamse artsen die de hygiëne en het gezondheidsaspect benadrukten. Zwemmen betekende ‘gezonde lichaamsbeweging’ en bij het douchen vooraf spoelden de bacteriën vanzelf weg. Het interieur werd eind 20e eeuw gerestaureerd door Bertus Mulder.
Spannende gevels van Venhoeven CS
VenhoevenCS heeft de laatste jaren diverse zwembaden ontworpen: Sportplaza Mercator in Amsterdam uit 2006 trok veel belangstelling, onder meer vanwege de uitbundig met groen begroeide gevels. In 2012 werd het Hofbad in Den Haag geopend. Daar werd de onderste helft van één van de binnengevels enigszins schuin geplaatst (de wand helt 4 graden naar achteren), om de galm- en geluidsoverlast te beperken. Het geluid wordt nu eerst naar het wel absorberende plafond gekaatst en dat zorgt volgens de betrokken bouwfysici voor bijna een halvering van de nagalmtijd, van 3,5 naar 2 seconden.
Drieburcht Tilburg
In Tilburg opent eind dit jaar de multifunctionele accommodatie de Drieburcht van hetzelfde architectenbureau. Om de ‘blinde gevels’ aan het omringende park te verlevendigen vroegen gemeente en VenhoevenCS aan Jean Luc Moerman om grote tekeningen te maken voor zowel binnen als buiten. Zwart-wit afbeeldingen die zich over de gevels slingeren en volgens de kunstenaar aansluiten bij het organische van het park, het musculaire van de sporters binnen en het multiculturele karakter van de buurt. Architect Manfred Wansink spreekt van een ‘tatoeage’.
Tekst: Anka van Voorthuijsen
Fotografie: Jeanne Dekkers Architectuur, René de Wit, Marcel van Burg, Ronald Tilleman, Maartje de Nie
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL 05 2013
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
Architekten Cie,
Drieburcht Tilburg,
Geusselt,
Hofbad,
jeanne dekkers,
Krommerijn,
Slangen + Koenis Architecten,
Sportplaza Mercator,
Venhoeven CS,
zwembad