De voormalige Diamantbeurs aan het Weesperplein in Amsterdam moet, net als in de tijd dat de diamanthandel de drijvende economische kracht van de stad vormde, een bruisende plek worden met creativiteit als economische motor. In 2015 kochten Willem Sijthoff Media Groep en investeerder Brouwershoff (sinds april 2017 Zadelhoff) het pand, om in 2018, na verbouwing naar ontwerp van ZJA, Capital C af te leveren, het creatieve hoofdkantoor van de stad.
Veel Joodse thuiswerkers die rond 1900 diamanten slepen, verhandelden die in cafés op het Rembrandtplein. Totdat de handel zo omvangrijk werd dat er een bedrijfsverzamelgebouw moest komen voor de handel, de bank en de slijperij. In 1910 ontwierp architect Gerrit van Arkel de enorme Diamantbeurs aan het toen nog landelijke Weesperplein met enorme kastanjebomen. Het had een grote beurszaal op de beletage, boven kantoren en vergaderzalen, een telefoonzaal, post- en telegraafkantoor en in de kelder een restaurant met biljart, kapper en uiteraard de kluis met diamanten. Vanuit deze plek ontstonden de eerste vakbonden en zelfs sanatorium Zonnestraal in Hilversum. Voor het slijpen van diamanten werden namelijk koperen steeltjes gebruikt. De kapotte steeltjes gingen in de bak voor oud metaal en de waarde daarvan werd – vooruitstrevend als vakbondsleider Jan van Zutphen was – niet meer aan drank uitgegeven maar in een zorgverzekering gestopt: het Koperen Stelen Fonds. Daarvan is Zonnestraal gebouwd waar de arbeiders, die van het slijpsel tuberculose kregen, in de frisse lucht beter konden worden. Een vroegere medewerker van Van Arkel realiseerde in 1919 een zesde verdieping op de Diamantbeurs. Een etage in Amsterdamse Schoolstijl met een houten dak dat in 1956 is afgebrand. In de jaren negentig volgde een modernistische dakopbouw met overstekende luifels. En nu realiseert ZJA Zwarts & Jansma Architecten een nieuwe dakopbouw.
Monument
Na vertrek van de beurs in 1989 naar Amsterdam Zuidoost, huisvestte de Dienst Milieu en Bouwtoezicht van de Gemeente Amsterdam zich hier tot 2010. Deze liet helaas niet veel over van de oorspronkelijke staat van het gebouw dat pas in 2004 een monument werd. Toen zaten de verlaagde plafonds er al in en waren veel mooie architectonische elementen al gesloopt, zoals de grote boogramen omlijst door groen geglazuurde verblendstenen en de houten cassetteplafonds op rijk geornamenteerde kolommen. De allereerste in Nederland gebouwde betonnen koepelschaal van het met groen koper bedekte klokkentorentje is echter volledig intact gebleven. Evenals de siertegels aan weerszijden van de hoofdingang, met rechts een uitbeelding van een gevleugelde Mercuriusstaf en links een slijpmolen met twee slijparmen en twee ingeklemde diamanten.
Capital C voor creatieve startups en bedrijven
Willem Sijthoff was op zoek naar een koop- of huurpand van zo’n 1500 vierkante meter. Een centrum voor de creatieve industrie had hij in gedachten, waar hij zijn uitgeefinitiatieven, die nu verspreid zijn over drie locaties in de stad, onder kon brengen. Dat voormalig wethouder Caroline Gehrels al rondliep met het plan voor een ‘Huis voor de Communicatie’ waarin de hele creatieve industrie samen zou komen, daaraan komen Willem Sijthoff Media Groep en investeerder Zadelhoff nu tegemoet. ‘We roepen namelijk wel dat we een creatieve metropool zijn, maar die bestaat uit allemaal losse plekken’, zegt de mediaondernemer en uitgever. Sijthoff begeeft zich ook in de kunstwereld, als verzamelaar, kenner en oprichter van Amsterdam Art Weekend. ‘Ik neem dan wel eens mensen uit de reclamewereld mee, ook naar de open dagen van de Rijksacademie bijvoorbeeld. Ik vind het gek dat je deze reclamemensen zelden tegenkomt in een galerie of museum. Het zijn volstrekt gescheiden werelden’, vertelt hij in de ijskoude en kale betonnen karkas dat straks een warm en levendig Capital C moet worden met een oppervlakte van maar liefst 8000 vierkante meter. Onder één dak komen werkplekken voor creatieve startups en bedrijven, boardrooms, een auditorium, ruimtes voor workshops, boekvernissages, debatten en lezingen of audio- en videopresentaties. Brancheverenigingen kunnen er hun ‘clubhuis’ vestigen zoals de VEA en de ADCN, en zelf pakt Sijthoff 1000 vierkante meter voor zijn uitgeefgroep. Ook horecagroep Debuut gaat hier een vestiging van Stan & Co beginnen. Daarnaast komen er pop-up exposities in het trappenhuis voor het grand café.
Markant torentje
Voor het markante torentje worden de meest multifunctionele functies bedacht. Zo fantaseert architect Rein Jansma over private dining aan een grote ronde tafel, een expositie over de geschiedenis van de Diamantbeurs, en een artist in residency. Een office for one day, bedacht netwerker, publicist en curator Anne van der Zwaag. ‘We willen de waarde die de diamantindustrie rond 1900 had voor Amsterdam doortrekken naar nu. De stad was de plek waar de diamanten werden geslepen, waar ondernemerschap en vakmanschap aanwezig waren. Dat moet weer tot leven komen in Capital C – dat zoal staat voor Creativiteit en Community en C is ook het scheikundig symbool voor koolstof dat diamant is’, zegt Sijthoff. Hij vroeg voorts niemand minder dan kantoorinrichter Hans Lensvelt voor de inrichting, creatief bureau …,staat voor de identiteit en Anne van der Zwaag om ervoor te zorgen dat Capital C een ‘etalage met een keur aan Dutch design en kunst’ wordt
Big Art
In de korte tijd voor de verbouwing toonde Anne van der Zwaag eind 2016 Big Art, een inspirerende verkooptentoonstelling die laat zien wat je met zo’n plek kunt doen, als je de ruimte krijgt. Ze liep zelf al langer rond met het idee van een nieuw platform, naast haar bestaande beurs Object Rotterdam. Ze zou het zelf initiëren en bekostigen, samenhangende werken op het gebied van kunst, design en architectuur presenteren, en dat samen met haar Objectteam organiseren. Het enige dat ze nodig had was een leeg pand. Toen kwam Willem Sijthoff met de Diamantbeurs op de proppen. De kunst- en designliefhebber liep meteen warm voor haar idee, want Big Art zou een aantrekkelijk en smakelijk voorproefje kunnen zijn voor wat er komen gaat. Van der Zwaag wist precies wat ze wilde: iets rauws, iets dat het hoogdrempelige van een museum zou ontberen, evenals het besloten karakter en de hokjesgeest van een standaard beurs. ‘De openheid van het casco pand boden mij veel mogelijkheden om de werken die vaak niet worden getoond vanwege de afmetingen, te laten zien’, zegt ze. De pop-up expositie bracht het kale gebouw meteen tot leven. En dat niet alleen: het aantal bezoekers, de publiciteit in de pers maar zeker ook het enthousiasme waren boven verwachting groot. Van der Zwaag is ook betrokken bij het masterplan voor de inrichting van onder andere het grand café, de kantoren en de boardrooms, zodat de mensen omringd door kunst en design, in een inspirerende omgeving kunnen werken. Zo zal Maarten Baas iets bedenken voor het grand café, en komt er wellicht werk van onder andere Irma Boom, Erwin Olaf, Tejo Remy en Rick Tegelaar, evenals van afstudeerders van de Rijksacademie.
Herstel logica en routing
ZJA Zwarts & Jansma Architecten, Heyligers D+P en Braaksma & Roos Architectenbureau, zijn gevraagd voor de verbouwing van de Diamantbeurs tot Capital C vanwege hun expertise op het gebied van technisch complexe transformaties, waarvan de vele treinstations, bruggen en sportstadions geslaagde voorbeelden zijn. In de Diamantbeurs combineren ze restauratie en modernisering door elementen uit 1911 in oude glorie te herstellen en tegelijk hedendaagse elementen zoals een spectaculaire overkapping te realiseren. ‘Er zijn bouwkundig bijzondere en prachtige architectonische details behouden gebleven’, vertelt Rein Jansma enthousiast, ‘zoals de tegeltableaus bij de entree, de monumentale trap en zeker ook de zeven centimeter dikke betonnen koepelschaal van de klokkentoren die nog steeds goed is’, zegt hij bijna verbaasd. Hoe meer hij over de Diamantbeurs las hoe nieuwsgieriger hij werd en hoe meer hij zich realiseerde dat het gebouw bijzonder is in combinatie met de geschiedenis. ‘Je had het kunnen slopen en er nieuwbouw kunnen neerzetten, maar dan is de geschiedenis van dit gelaagde pand verloren’, zegt Jansma. ‘Er is weliswaar heel vaak ingegrepen in het verleden, monumentale elementen zijn eruit gehaald, ramen en entreedeuren zijn ingemetseld, de structuur en de logica zijn gaandeweg veranderd, en zelfs de kroonluchters zijn in de jaren negentig uit de entree gestolen. Maar het inhoudelijke verhaal leeft en wij gaan proberen zoveel mogelijk de logica en de routing terug te brengen, daar waar we weten hoe het ooit was’, zegt Jansma.
Levendige plint
De oude entree wordt gerestaureerd, zoals Van Arkel het had bedoeld. ‘Het zorgt ervoor dat het gebouw weer van buitenaf kunt lezen’, vertelt Jansma. ‘We gaan Sijthoff en Zadelhoff helpen er een bruisende plek van te maken door het achter de bomen verscholen gebouw terug te geven aan de stad. Dat doen we door het meer openbaar te maken, met beneden op de hoek een grand café met een terras.’ Om de stedelijke plint naar de stad en de straat verder te verlevendigen wordt bij het funderingsherstel de begane grond verdiept, ten behoeve van werkruimten en een multifunctionele eat-work ruimte met ramen aan de Nieuwe Achtergracht en een diepere inpandige parkeergarage voor auto’s en fietsen.
Diamant op het dak
Omdat volgens het huidige bestemmingsplan geen extra verdieping op het pand mag worden gezet, hebben de architecten met akkoord van Welstand gekozen voor een extreem complexe puzzel, maar wel een spectaculaire: een opmerkelijke dakopbouw met moderne koepel die bestaat uit een staal- en glasconstructie. Hieronder komt een dakterras, restaurant en loungebar. ZJA vertaalde het ontwerp van de ruimtelijke overkapping in een parametrisch computermodel dat het ontwerp geometrisch optimaliseert en de uitslagen ten behoeve van de productie genereert. De glaspanelen van de tien meter hoge koepel bevatten pv-cellen die zowel het licht omzetten in stroom als schaduw bieden. De vlakke glasplaten van deze koepel ogen rond. Een knipoog naar een glanzend geslepen diamant, die vanaf de straat alleen van veraf is te zien.
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 5 van 2017
Gerelateerd
Tags:
diamantbeurs,
hergebruik,
ZJA,
Zwarts Jansma Architecten