‘’t komt in orde’ was de lijfspreuk van Jan Jongerius. Het toont het optimisme van een ondernemer die als een van de eersten de T-Ford naar Nederland haalde en zijn eigen kantoor bouwde. Na ruim een halve eeuw verval is het weer goed gekomen met zijn kantoorgebouw. Carin ter Beek en Roel Lichtenberg van Blauw Architecten transformeerden het Rijksmonument tot een bijna energieneutraal congrescentrum.
Jongeriuscomplex
Aan het Merwedekanaal in Utrecht, naast de parkeerplaatsen van de Jaarbeurs staat het Jongeriuscomplex: de Jongerius Villa en het Jongerius Kantoor. Het is nu bijna niet meer voor te stellen, maar in de jaren 20 was dit ruraal gebied. Hier was de tuinderij van de familie Jongerius gevestigd. Architect Roel Lichtenberg: ‘Jan nam dat bedrijf over, maar zijn interesse verschoof. Eerst naar de benzineverkoop – dat werd destijds nog bij de drogist verkocht – en het plaatsen van benzinepompen en later kreeg hij het Ford-dealerschap. In de hallen werden T-Fords geassembleerd.’ Van zijn succes kon Jan Jongerius maar kort genieten; hij overleed in 1941 en zijn bedrijf ging in 1953 ter ziele. Maar in zijn kantoor leeft hij voort. Wie de imposante hal met de marmeren trap betreedt ziet direct de enorme glas-in-loodramen die gemaakt zijn door glaskunstenaar Willem Mengelberg. ‘Op zestig panelen is te zien wat Jan Jongerius bezighield. Het is een soort boom, bovenin zit de toekomst inclusief hoge snelheidstreinen. Onderin worden zijn roots verbeeld en in het midden zijn bedrijf en reizen die hij maakte. De Stichting Vrienden van het Jongeriuscomplex kreeg de ramen terug van het Ministerie van Defensie die ze sinds 1970 in gebruik hadden. Glasatelier Hagemeier restaureerde ze, zodat het verhaal van Jongerius – dat in de glaswand wordt verteld – weer helemaal tot zijn recht komt.’
Jan Jongerius was geen bouwkundige
Uit alles blijkt dat Jan Jongerius (1888-1941) een ondernemer pus sang was. Maar een bouwkundige, dat was hij niet! Toch weerhield hem dat niet om een onderkomen voor zijn bedrijf te bouwen. ‘Zijn idee was veel lassen. En met wat metselwerk en stukwerk ertussen construeerde hij het gebouw’, vult Carin ter Beek aan. Het gevolg is wel dat het kantoor bouwtechnisch nogal afwijkt van de norm. ‘De beganegrondvloer is bijvoorbeeld niet constructief, terwijl hoe hoger je komt, hoe sterker het gebouw wordt. Wij hadden het liever andersom gezien, omdat je dan van onder naar boven weer kunt opbouwen. Maar hier moesten we het mee doen: een slecht gebouw dat bijna op instorten stond en dat de afgelopen decennia overeind was gehouden door de panden van defensie die ertegenaan waren gezet.’ Toch was de liefde na de bouwkundige inspectie nog niet over. Samen met de familieleden die de stichting vormen, verkende Ter Beek een aantal toekomstscenario’s. ‘Een hotel, foodmarket en een creatieve broedplaats waren economisch niet haalbaar. Tegelijk floreerde de villa – die er net voor staat – als vergaderruimte én kwam er groen licht voor de woningbouwplannen voor de gemeente op het oude defensieterrein. Besloten werd om de gebouwen qua doel op elkaar te laten aansluiten en er een congrescentrum van te maken.’
Naar energieneutraal
Om het monument te behouden moest het programma echter aan meer eisen dan uitsluitend economische voldoen. Ook een goed onderhoudsplan, een prettig binnenklimaat en lage energiekosten waren vereisten. ‘Dat houdt echter ook in dat iedereen open moet staan voor nieuwe technische ontwikkelingen. De vraag ‘Wat breng je terug, wat restaureer je én waar is er ruimte voor nieuwe ingrepen?’ kwam regelmatig terug. En we moesten aan de slag met de constructie. Deze is geconserveerd. De dragende delen konden we verstevigen, maar de beganegrondvloer was slap. Daarom is een nieuwe vloer gemaakt met de juiste hechting op de bestaande vloer.’ De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en de afdeling erfgoed van de gemeente Utrecht – waar de architecten al in een vroegtijdig stadium contact mee zochten – toonden zich steeds bijzonder ruimdenkend. Ook toen Blauw Architecten voorstelde om de gevel aan de buitenzijde te isoleren. ‘Een nieuwe jas is niet echt gangbaar bij monumenten, maar we wezen hen erop dat het de kwaliteit van het gebouw ten goede komt. Bovendien stelde het ons in staat om het ambachtelijke werk van Jan Jongerius te bewaren, we conserveren het als het ware.’ Op de gevel kwam een 8 centimeter dik isolatiesysteem, Sto Therm Classic.
Originele kozijnen nagemaakt
Dat betekende echter dat de ramen naar buiten geplaatst moesten worden om neggen te voorkomen. ‘De oude kozijnen waren niet goed genoeg om te hergebruiken, maar we vonden een ambachtelijke smederij in Vorden, Oldenhave. Zij maakten de originele kozijnen na met dezelfde detaillering en restaureerden het oude hang- en sluitwerk.’ De koudebrug onderbreking was een vinding van Ter Beek en Lichtenberg. ‘De profielen zijn een stukje uitgefreesd om een koudebrug onderbreking te maken. Daar kon ook dubbel glas in, maar er zit geen fysieke isolator tussen. De extra isolatiewaarde wordt verkregen door de lucht in profielen.’ Door de combinatie van maatregelen heeft de gevel een Rc-waarde van 2,5 en is de U-waarde 3,7. ‘Zat er geen horecakeuken in, dan was het gebouw zelfs energieneutraal. Behalve de isolerende maatregelen die we troffen, zijn er namelijk 118 zonnepanelen geplaatst, een lucht-/ water warmtepomp, een E-ketel voor bijverwarming, balansventilatie met WTW en een afzuigkap in de keuken met warmteterugwinning.’
Reconstructie gevel
De energetische oplossingen konden de architecten bijna geheel aan het oog onttrekken doordat de daklijst in oude luister werd hersteld. ‘Deze is 1,5 meter hoog, genoeg om een dik isolatiepakket achter aan te brengen en de warmtepompen en zonnepanelen te verbergen.’ De letters op de daklijst zijn gereconstrueerd. Ter Beek: ‘Van de dakrand was 20 centimeter over en net genoeg om de onderrand van ‘Jan Jongerius’ te zien, op de steiger te klimmen én de dikte van de letters na te meten. Daarnaast vonden we onder oude verflagen het Ford-logo terug. Daar is een mal van gemaakt, die we gebruikten om het oude beeldmerk opnieuw op de gevel te schilderen. Alleen van de V8-symbolen die op de lantaarns staan was niets bewaard gebleven.’ Gedurende dit proces konden de architecten spiegelen met restauratiearchitect Harriën van Dijk. ‘Monumenten zijn niet onze core business en deze samenwerking was van onschatbare waarde. Zo gaf hij ons bijvoorbeeld tips voor het stukwerk. We hadden de beste stukadoors die de gevel heel strak afwerkten. Zo mooi dat het niet meer paste bij een monument. Daarom besloten we om de laatste afwerkingsfase achterwege te laten, zodat de gevel toch een zekere gelaagdheid heeft.’
Aanpassing in het interieur
Bij de aanpassingen in het interieur hield Blauw Architecten rekening met het doorzicht. ‘Toen we het programma wilde inpassen op de vloervelden bleek dat we één vloerveld kwijt zouden zijn aan het secundaire programma (o.a. horeca, toiletten, garderobe). Dat was niet gunstig voor de exploitatie, maar het komt ook de transparantie niet ten goede.’ Om dat op te lossen, is gebruikgemaakt van de hoogte van het kantoor. ‘Vanaf het maaiveld meet het gebouw 10 meter. In de verdiepingsvloeren zijn aan weerszijden van de trap twee grote gaten gemaakt. Hier lieten we twee grote stalen kubussen in zakken. Op de extra vloervelden – vier nieuwe op de plaats van de twee originele vloeren – zijn voorzieningen als garderobes en toiletten geclusterd in twee compacte volumes, zodat de doorzichtigheid van het gebouw gewaarborgd bleef.
Watervaltrappen
De kubussen refereren bovendien aan de oorspronkelijke constructie.’ De ondersteunende ruimtes worden ontsloten door watervaltrappen. Ook hier komt de historie terug. Lichtenberg: ‘Beelden uit de films van Jan Jongerius hebben we ingelijst en staan in de nissen naast de trappen.’ Deze films bleken overigens van onschatbare waarde bij de restauratie. ‘Uren beeldmateriaal van familiefeesten en bedrijfsactiviteiten zijn erop te zien. Dat hielp ons om de originele sfeer terug te brengen. Voor de gordijnen werden we bijvoorbeeld geïnspireerd door toneelvoorstellingen die op de films te zien zijn. En ook de planten komen terug in het interieur. Terwijl de stoelen in de foyer van Jean Prouvé zijn, een tijdgenoot die net als Jan Jongerius al voor de oorlog seriematig produceerde.’
Fotobijschriften
1. Op de gevel is een 8 centimeter dik isolatiesysteem aangebracht en de ramen zijn naar buiten geplaatst. De stalen kozijnen van het pand van Jongerius zijn exact nagemaakt, maar er is een kleine opening uit het profiel gefreesd, die zorgt voor de noodzakelijke koudebrug onderbreking. Belangrijk voor een aangenaam binnenklimaat en essentieel om het vochtprobleem onder controle te houden. 2. Decoratief element op de gevel nabij de entree. 3. De daklijst van 1,5 meter is in oude luister hersteld. Van de dakrand was 20 centimeter over, met de onderrand van het opschrift ‘Jan Jongerius’, dat nu opnieuw is geplaatst. Ook het Ford-logo werd onder verflagen teruggevonden en met een mal opnieuw aangebracht. De V8-symbolen op de lantaarns zijn van oude foto’s en films gereconstrueerd. 4. De monumentale entree heeft een omlijsting in staal en glas.
5. In de tuinderij van de familie Jongerius aan het Merwedekanaal bouwde Jan Jongerius in de jaren 20 villa Jongerius en daarachter het kantoor en de bedrijfshallen. 6. De gordijnen in de foyer zijn geïnspireerd op oude filmbeelden. 7. Het glas-in-loodraam in de centrale hal kreeg Jan Jongerius in 1939 ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van zijn bedrijf en zijn zilveren huwelijk. 60 panelen verbeelden het leven en bedrijf van Jongerius. 8. In de verdiepingsvloeren zijn aan weerszijden van de trap grote gaten gemaakt. In twee stalen kubussen zijn vier nieuwe vloeren gemaakt met voorzieningen als garderobe en toiletten. 9. In de foyer staan Standard stoelen uit 1934 van Jean Prouvé, opnieuw uitgebracht bij Vitra.
Fotografie: Norbert Duijvelshoff, Stefan Ammerlaan
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 6 van 2018
Gerelateerd
Tags:
hergebruik,
jan jongerius,
kantoor,
Utrecht