Op een steenworp afstand van het centrum van Rotterdam opent in september 2011 de Mini Mall haar poorten, een stedelijke winkelplek in zeven spoorbogen van het voormalige station Hofplein. Met aantrekkelijke ruimtes en een lage huur worden jonge ondernemers aangetrokken. De intentie is dat het opknappen van het spoorviaduct en de aantrekkingskracht van de creatief ambachtelijke ondernemingen een positieve impact heeft op de omringende wijk.
Net als bij Tussen de Bogen, de spoorbogen onder het treintracé langs de Haarlemmerdijk in Amsterdam, komt het initiatief in Rotterdam van woningcorporaties. In 2006 hebben vier Rotterdamse corporaties (Com.Wonen, Stadswonen, PWS en Vestia, nu Havensteder en Vestia) zich verenigd in Hofbogen BV en gezamenlijk het in onbruik geraakte spoorwegviaduct van de NS aangekocht. Aangezien het 1,9 kilometer lange viaduct een belangrijk deel van hun woningbezit doorkruist, maakten de corporaties zich zorgen over het beheer, het mogelijke verval, en het effect dat dit op de aangrenzende wijken zou kunnen hebben. In Rotterdam kan de kwaliteit van een wijk per straat verschillen. Dat geldt ook voor de omgeving van het voormalige station Hofplein, met om de hoek het gemeentearchief en het levendige opleidingscentrum Zadkine, terwijl op het aangrenzende groene veldje nog niet zo lang geleden gebruikte injectienaalden rondslingerden. Daarom worden De Hofbogen, zoals het project is omgedoopt, niet alleen in oude glorie hersteld, maar moet het project ook bijdragen aan een betere leefbaarheid in de wijk en aan de kwaliteit van de openbare ruimte. Met geld van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) kan daadwerkelijk op deze wijkaanpak worden ingezet.
Het langste gebouw van Rotterdam
In 2006 stelde Hofbogen BV Crimson Architectural Historians aan om het projectbureau te leiden. Met het project WIMBY (Welcome in my backyard) in de Rotterdamse wijk Hoogvliet heeft Crimson op verrassende wijze laten zien hoe je nieuw leven kunt inblazen in verloederde wijken. Crimson publiceerde in 2008 de Toekomstvisie De Hofbogen – Het langste gebouw van Rotterdam met een integrale visie op de ontwikkeling van het Hofpleinviaduct en het (cultuurhistorische) onderzoek dat daaraan ten grondslag lag. Uitgangspunten waren onder meer een zorgvuldige restauratie, respectvolle omgang met de geschiedenis van het gehele bouwwerk, en een programma op en in de bogen dat met zorg aansluit op de stedelijke context van Rotterdam.
In andere landen zijn vergelijkbare pogingen ondernomen om spoorwegviaducten een nieuw leven in te blazen. Crimson heeft in de Toekomstvisie de meeste relevante voorbeelden op een rijtje gezet, in steden als Wenen, New York, Parijs, Londen en Berlijn. De aanleg dateert daar allemaal uit de tweede helft van de 19e eeuw. Het Hofplein viaduct werd in 1908 in gebruik genomen en vormde het begin van de Hofpleinlijn, een spoorlijn van de Zuid Hollandse Electrische Spoorwegmaatschappij (ZHESM) van Rotterdam naar Den Haag met een vertakking naar Hollands Spoor en het strand van Scheveningen. De Hofpleinlijn was de eerste elektrische trein in Nederland. Elektrische tractie was stiller en schoner dan de tot dan toe gebruikelijke stoommachines. Op last van de gemeente moest het eerste deel van het traject een spoorviaduct worden, om belemmering van het overige verkeer te voorkomen.
De lange gewapend betonconstructie, een ontwerp van ingenieur Alphons van Hemert, was destijds uitzonderlijk. In 1902 had Van Hemert speciaal voor dit project de ‘Hollandsche Maatschappij tot het maken van werken in Gewapend Beton’ opgericht (de voorloper van de HBG). Al eerder waren overspanningen in gewapend beton uitgevoerd, maar niet met een lengte van bijna twee kilometer. Het gehele bouwwerk bestond in totaal uit 189 in breedte variërende overspanningen.
Transformatie van een historisch stukje Rotterdam
Het luchtspoor was oorspronkelijk bedoeld als open constructie, maar al vrij snel werden enkele bogen van een standaard pui voorzien en vestigden zich er winkeltjes, werkplaatsen en cafés. In de jaren twintig werden vrijwel alle ruimtes tot aan de Bergweg dichtgezet. Na de Tweede Wereldoorlog (en de verwoesting van het Hofpleinstation) werden op ad hoc basis door particuliere ondernemers ook de resterende noordelijke bogen dichtgezet. Tegenwoordig zijn bijna 165 boogruimtes in gebruik als een mengelmoes van opslag, creatieve bedrijfsruimtes en een enkele coffeeshop. Het station Hofplein is afgebroken. Alleen het perrongebouw bleef deels overeind. Het viaduct werd in 2005 aangewezen als beschermd rijksmonument. Er wordt echter niet zo zeer ingezet op herstel van het oorspronkelijke, open beeld, maar op een invulling van de bogen die werkt als katalysator van een stedelijk vernieuwingsproject.
De zeven bogen van station Hofplein zouden als pilot met de plaatsing van tijdelijke wanden worden herontwikkeld als tijdelijk onderkomen voor creatieve ondernemers, zo was het idee. Tijdelijkheid en transparantie waren de sleutelwoorden bij het project. De staat van het viaduct bleek echter na aankoop veel slechter dan gedacht en een grootschalige betonrenovatie was noodzakelijk voordat er überhaupt nieuwe functies aangetrokken konden worden. Het gefaseerde project groeide daardoor uit tot een fors renovatieproject dat het uitgangspunt van een casco+ oplevering overstijgt. Tot op de wapening is het beton afgebikt, waarna een nieuwe spuitbetonlaag op de wanden is aangebracht. Ook de vloeren waren er dramatisch aan toe. De onvoorziene vernieuwing bood wel de mogelijkheid om anders over het inbrengen van de benodigde techniek na te denken. Zo is later besloten om vloerverwarming aan het brengen en alle installaties en een netwerk van leidingen onzichtbaar in de vloer en de wanden te verwerken. Het uiterlijk van de bogen is zo kaal en ‘clean’ mogelijk teruggebracht, met betonnen vloeren, roestige stootranden en een minimalistische afwerking van de nieuwe wanden. Om de ruimtes verhuurbaar te houden voor kleine ondernemers zijn sommige bogen gehalveerd door de inbouw van kleinere units.
Transparantie
Om de aantrekkende werking op bezoekers (uit de buurt) te vergroten en het gebouw toegankelijk te maken is het van belang om zo veel mogelijk licht naar binnen te leiden. Zoals de Stadtbahn in Berlijn, de Arches op de zuidoever van de Thames in Londen en Le Viaduc des Arts in Parijs hebben bewezen, komt dit de verhuurbaarheid en de toegankelijkheid ten goede. Bij de Mini Mall is daarom gekozen voor glazen puien met kozijnen van Oregon Pine. De keuze voor hout is niet alleen bepaald door de uitstraling, maar ook om een goede inpassing mogelijk te maken. De puien zijn maatwerk; de centrale raam- en ingangspartij is gelijk, maar met de zijlichten kan het verschil in breedte tussen de bogen worden opgevangen. De winkelpuien zijn strak uitgelijnd en een stukje naar achteren geplaatst, zodat de prachtige detaillering van de pleister en natuursteen in het baksteenwerk weer vrij in het zicht liggen. In de geperforeerde aluminium afwerking rond de bogen zijn de in- en uitblaaskanalen van het ventilatiesysteem verwerkt.
De Mini Mall is in principe een openbaar gebouw dat via verschillende ingangen van 8 uur ’s ochtends tot 11 uur ’s avonds toegankelijk is. De Mini Mall vormt in principe een nieuwe wandelroute door de wijk. De routing speelt een belangrijke rol om de doorloop te bevorderen. De bedrijfsruimten hebben twee winkelpuien, een aan de straat en een aan een grote centrale ruimte, zodat een diepe lichtval en zicht van voor naar achteren mogelijk zijn. Waar dat niet kon, zijn lichtkoepels in het dak geplaatst waar spiegels voor meer lichtinval zorgen en een glimp laten zien van het perrongebouw op het dak. De centrale ruimte doet dienst als gezamenlijk binnenplein dat alle ondernemingen ontsluit en waar alle huurders gebruik van mogen maken. Voor het uitstallen van hun waar, maar ook voor het organiseren van kleinschalige evenementen, zoals modeshows en exposities. Om de ruimte een eenduidige uitstraling te geven, is door de architecten een lijnenspel op de wanden geschilderd en is de ruimte aangekleed met een multifunctioneel basismeubel dat de ondernemers kunnen gebruiken. Nu zijn zij aan zet om de uitstraling van het winkelcentrum te bepalen en vergroten. De selectie van bedrijven vond plaats op basis van de creatief ambachtelijke werkwijze.
Rol in de stad
De blinde buitenwand langs de nog in gebruik zijnde spoorlijn is vrijgegeven als expositiewand voor (graffiti)kunstenaars. De eerste aanzet is gegeven door Stephan Bontje en Maarten Alexander. Ook deze selectie is op een ogenschijnlijk informele manier gegaan. Na een oproep via facebook en andere sociale media is er een wachtlijst van kunstenaars die er de komende maanden telkens een ander gezicht aan zullen geven. De rest van de gevels hebben slechts met een verflaag een cosmetische facelift ondergaan. Het wachten is op de restauratie van het gevelbeeld, waarvoor het ministerie van OC en W een subsidie beschikbaar heeft gesteld. Het opknappen van de omgeving is de verantwoordelijkheid van de gemeente, met steun van het landelijke Investeringsfonds voor Stedelijke Vernieuwing, die alvast een vliegende start heeft gemaakt met de herinrichting van de buitenruimte.
Hofbogen BV is vooralsnog alleen eigenaar van de boogruimtes en de onderkant van het viaduct en het dak boven Station Hofplein. Dit deel van het dak wordt in de nabije toekomst geschikt gemaakt voor grootschalige evenementen, zoals de Winterbioscoop en Conny Janssen danst, waarmee afgelopen jaren volop is geëxperimenteerd. Dan kan ook worden voldaan aan het vierde uitgangspunt van de toekomstvisie: een ruimtelijke en programmatische samenhang tussen de bovenkant en de onderkant van het viaduct. Het dak van de resterende bogen met de bijbehorende rails en techniek zijn nog altijd in handen van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Pas als dit is overgegaan op Hofbogen BV kunnen plannen voor het spoortracé gerealiseerd worden, zoals in Parijs waar een 4,5 kilometer lange Promenade Plantée is ingericht. In New York is op de High Line eveneens een aantrekkelijk en succesvol openbaar park ingericht. Een park, een skatebaan, moes- en volkstuinen, of een combinatie ervan, het zal Rotterdam alleen maar ten goede komen.
Gerelateerd
Tags:
premium